تحليل انتقادي ماهيت و عوامل مؤثر بر خُلق در مكتب اخلاقي ابن‌سينا

بررسي خُلقيات با نگاه وجودشناختي امري حائز اهميت است. براساس اين نگاهْ جايگاه خُلقيات در نفس و تأثير آن در ساحات نظر و عمل ازمنظر فلسفي تبيين‌مي‌ شود. اين مقاله درنظردارد ازنظر ابن‌سينا به اين بحث بپردازد. ازنظر وي حقيقت خُلقيات در رابطه‌اي كه نفس با بدن ازطريق قوا دارد، شكل‌مي گيرد. اگر عقل عملي نسبت‌به قواي حيواني واجد هيئت استعلائي باشد، نفس واجد ملكه توسّط مي شود و اگر هيئت استعلائي متعلق به قواي حيواني باشد، ملكه افراط يا تفريط بر نفس عارض‌مي شود. اين عروض به‌واسطه عقل فعال و با سه علت مُعدّه اعتياد، مزاج و اجتماع انجام‌مي گيرد و در ساحت‌هاي نظري و عملي نفس اثرگذار است. در حيطه نظر اگر تزكيه نفس صورت‌گرفته‌باشد، نفس آمادگي بيشتري براي دريافت معقولات پيدامي كند و در حيطه عمل، شكل‌گيري خُلقيات منجر به استمرار فعل و شكل‌گيري عادات مي شود كه اين عادات مي تواند تعيين‌كننده خُلقيات بعدي باشد. ابن‌سينا علي‌رغم بيان دقيق‌تري كه نسبت‌به حكماي گذشته از اين بحث دارد، ازآنجاكه نفس را مجرد محض و تحولات نفس را از نوع تحولات عرضي مي داند، نمي تواند تبيين مناسبي از نحوه استكمال انسان ازطريق خُلقيات ارائه‌دهد.