خوانش بيش‌متني طراحي نقوش سيارات هفت‌گانه در هنر سلجوقيان (نمونۀ موردي «كاسۀ مينايي» و كتاب «عجايب‌المخلوقات» قزويني)

مقدمه: در عصر سلجوقيان، هنر به شكوفايي و كمال نسبي رسيد و آثار هنري متعدد و متنوعي با مضامين نجومي خلق ‌شد كه نشان‌دهندۀ اهميت نجوم در اين دوره است. هنرمندان اين دوره، با آگاهي از جايگاه نجوم و مسائل نجومي، مفاهيم و مضامين نجومي را به‌عنوان تزيينات و نقوش مؤثر در زندگي، در آثار خود، به‌وفور منعكس كرده‌اند. پژوهش حاضر به‌دنبال شناخت مفاهيم نقوش نجومي و تأثير متقابل هنرمندان سلجوقي از همديگر در طراحي اين نقوش در آثارشان است؛ بنابراين، شيوۀ تأثير هنرمندان از همديگر در طراحي نقوش سيارات ثابت و معاني آن‌ها در دو اثر دورۀ سلجوقي مورد بررسي و مطالعه واقع ‌شده است و در اين راستا، به‌دنبال پاسخ‌گويي به اين پرسش‌هاست كه شيوۀ تأثير طراحي نقوش سياره‌هاي ثابت از همديگر، بيشتر به‌كدام‌ گونه از بيش‌متنيت تمايل دارد؟ و اينكه در فرآيند تأثيرپذيري چه تغييراتي در طراحي اين نقوش ايجاد شده است؟ هدف پژوهش حاضر شناخت شيوۀ تأثير طراحي نقوش سياره‌هاي ثابت از همديگر و نوع تغييرات در دو اثر مورد نظر پژوهش با رويكرد بيش‌متنيت ژرار ژنت است.روش پژوهش: اين پژوهش با روش توصيفي- تحليلي انجام ‌شده است و داده‌ها با استفاده از منابع كتابخانه‌اي جمع‌آوري و به‌صورت كيفي مورد تجزيه ‌و تحليل قرار گرفته است.يافته‌ها: بر اساس يافته‌هاي پژوهش، نقوش نجومي ترسيم‌شده در نسخه‌هاي خطي سلجوقي علاوه بر ملاك‌هاي نجومي، به لحاظ تزييني تا حدودي منطبق با ساير نمونه‌هاي هنرهاي صناعي ترسيم‌شده و بعضاً به اقتضاي سليقه هنرمند، تغييراتي در آن‌ها صورت گرفته است. هنرمندان سلجوقي داراي شناخت كامل از تحولات هنر دوره خود و دوره‌هاي پيشين بوده‌اند و تلاش كرده‌اند با بهره‌گيري از تجارب ساير هنرمندان، هنر خويش را به‌حداعلاي خود برسانند.نتيجه‌گيري: با توجه به پژوهش صورت گرفته، نتايج نشان داد كه تأثير طراحي نقوش سيارات ثابت در كتاب «عجايب‌المخلوقات» (بيش‌متن) از طراحي نقوش سيارات ثابت در كاسۀ مينايي (پيش‌متن) براساس گونه‌شناسي بيش‌متنيت ژنت در دستۀ جايگشت (ترانسپوزيشن) و تراگونگي با كاركرد جدي است. تراگونگي‌هاي ايجاد شده در بيش‌متن شامل تغييرات (جنسي، شكلي، تركيب‌بندي و رنگي) است. نگارگر «عجايب‌المخلوقات» در خلق يك بيش‌متن جديد و مستقل نگاه تقليدي صرف نداشته و به‌گونه‌اي متفاوت‌تر به طراحي آن پرداخته است.