مفهوم‌شناسي اصطلاحات وبا و طاعون در دوره اسلامي تا پيش از مرگ سياه

زمينه و هدف: عناويني كه بر بيماري طاعون تا پيش از مرگ سياه اطلاق مي‌شد، كلي و غير شفاف و پرداختن رساله‌هاي روايي به آن مبهم و ناقص بود و شامل همه انواع همه‌گيري مي‌شد، اگرچه تعدادي از رساله‌هاي پزشكي با هدف شناخت علت بيماري‌هاي همه‌گير و با عناويني چون فساد هوا و سرايت در اين زمان يافت مي‌شود، اما آثار پزشكي كه طاعون را از جنبه‌هاي پزشكي و كلامي بررسي مي‌كنند، محصول دوره پس از 748 ق./ 1347 م. است.روش: پژوهش حاضر بر آن است كه با رويكردي توصيفي ـ تحليلي و با استفاده از منابع كتابخانه‌اي به بررسي مفهوم‌شناسي اصطلاحات وبا و طاعون در دوره اسلامي تا پيش از شيوع مرگ سياه در قرن هفتم قمري/ چهاردهم ميلادي بپردازد.ملاحظات اخلاقي: در پژوهش حاضر جنبه‌هاي اخلاقي شامل اصالت متون، صداقت و امانتداري رعايت شده است. يافته‌ها: يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد كه پزشك مشهوري چون ابن سينا در قرن چهارم قمري براي تشريح همه‌گيري‌هاي همراه با تب و ورم و با مرگ‌ و مير بالا از واژه طاعون استفاده كرد، در حالي‌ كه واژه‌هاي ديگري چون وبا نيز متداول بود. سال 748 ق./ 1347 م. بيماري مهلكي در جهان با علائم تورم يا خيارك دردناك و لكه‌هاي سياه در ران، زير بغل و گردن همه‌گير شد كه تلفات بالايي را در زمان كوتاهي رقم زد و به طاعون خياركي (Bubonic Plague) يا مرگ سياه يا طاعون سياه مشهور شد. گستردگي جغرافيايي شيوع اين نوع طاعون و دوره طولاني امواج بازگشتي آن در سراسر جهان كه چند قرن به طول انجاميد، موجب شد كه در قاموس پزشكي شرق در بسياري موارد واژه «طاعون» ناظر به بيماري همه‌گير قرن هشتم قمري/ چهاردهم ميلادي و امواج بازگشتي بعدي آن شود. به عبارت ديگر با آنكه قبل و بعد از شيوع مرگ سياه، انواع گوناگون طاعون همواره گريبانگير بشر بود، اما نوع طاعون خياركي به معناي عام طاعون ناميده شد، چنانكه گويي در تاريخ بشر فقط اين نوع طاعون شيوع داشته است.نتيجه‌گيري: تحت تأثير پارادايم پزشكي به ارث‌رسيده از يونانيان در عصر ترجمه، بيماري‌هاي همه‌گير، تب‌هايي كه باعث همه‌گيري مي‌شدند و بيماري‌هاي كشنده در آثار پزشكي اسلامي به طور كلي به عنوان طاعون، وبا، اوباء و الأوبئه ناميده مي‌شد و مورد بحث بيشتري قرار مي‌گرفت. به مرور هر يك از اين واژه‌ها بر بيماري خاصي اطلاق گشت و علائم باليني آن تخصصي‌تر پيگيري شد. از همين زمان توجه به تأثير اخلاط چهارگانه و حفظ تعادل بين آن‌ها در بيماري‌ها الگوي غالب فكري جامعه پزشكي شد. پزشكان عقيده داشتند كه نه‌تنها طاعون، بلكه بسياري از بيماري‌ها پديده‌اي هستند كه با فاسدشدن هوا پديدار شده و گسترش مي‌يابند.