بررسي علّي و معلولي كاركردها و كژكاركردهاي قهوه‌خانه‌هاي صفوي و قاجار از منظر تداوم و تحول اجتماعي

فضاي شهري در ايران دوره اسلامي، تركيبي از فضاهاي عمومي و خصوصي است كه به طور پيچيده در يكديگر تنيده شده‌اند. در جامعه ايران، قهوه‌خانه‌ها به‌عنوان مكان‌هاي نوظهور اجتماعي، از دوره صفويه به بعد، گونه جديدي از معاشرت‌هاي شهري را شكل دادند و با كاركردهاي مختلف، نقش بسزايي در گسترش حوزه عمومي ايفا كردند. در آغاز پيدايش، قهوه‌خانه‌ها غالباً از كاركردي تفريحي و فراغتي برخوردار بودند، و به‌تدريج اين كاركرد، تحت‌الشعاع بافت مذهبي جامعه ايران و بروز برخي رخدادها دستخوش تطور شد و قهوه‌خانه‌ها تنوع كاركردي يافتند. مطالعه دربارۀ كاركردهاي اين فضاها، چشم‌اندازي به مطالعات تاريخ اجتماعي و فرهنگي جامعه ايراني مي‌گشايد و نيازمند توجه، بررسي و تحليل ابعاد تأثيرگذار آن بر مناسبات اجتماعي، اقتصادي، سياسي و... است؛ بر اين ‌اساس، در اين پژوهش، باتكيه‌بر منابع كتابخانه‌اي و با رويكرد توصيفي - تحليلي به بررسي و تحليل كاركردهاي مختلف قهوه‌خانه‌ها و سير تداوم و تحول آن‌ها در دوره‌هاي صفوي و قاجار پرداخته شده است. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد، كاركردهاي تفريحي-فراغتي، مذهبي، ادبي، هنري و سياسي قهوه‌خانه‌ها در دوره‌هاي صفوي و قاجار دستخوش تداوم و تحول بوده است و اين كاركردها عوامل انتزاعي و مستقلي هستند، اما به دليل بافت مذهبي و باورهاي ديني پررنگ جامعه ايران در دوره‌هاي صفويه و قاجار، در برخي موارد، پيوند ميان اين كاركردها برقرار بوده است. قهوه‌خانه‌ها در كنار نقش مثبت و تأثيرگذار بر حفظ و اشاعه فرهنگ ملي، قومي، مذهبي و برخي جلوه‌هاي هنري جامعه ايران، از برخي كژكاركردها و ترويج بزهكاري‌هاي اجتماعي نيز مصون نبودند. اين كژكاركردها با ورود عناصر نوگرايي به جامعه عصر قاجار دامنه گسترده‌تري يافت و با اضافه‌شدن كافه‌ها به‌عنوان نهادهاي نوبنياد، به رواج ناهنجاري‌ها و كژكاركردهاي اجتماعي دامن زد و به‌تدريج به طور مؤثري كاركردها را تحت‌تأثير قرار داد.