آيا فرمول شيميايي آب به صورت HO «غلط» بود؟

در يك بازه‌ زماني حدود چهل ساله، منتهي به سال 1826 ميلادي فرمول شيميايي آب به‌صورت HO يعني تركيبي از يك اتم هيدروژن و يك اتم اكسيژن پذيرفته شده بود. براي ذكر مثال‌ها و طرح بحث در اين مقاله به رساله‌ شيمي اثر دكتر خليل أعلم الدوله، ارجاع داده شده است كه در مدرسه‌ نوبنياد دارالفنون در ايران تدريس مي‌شد و به تبعيت از باور علمي آن زمان، فرمول شيميايي آب در آن به‌صورت HO معرفي شده است. پيش از دارالفنون، فرمولي براي آب مطرح نبود بلكه آب از منظر حكمت طبيعي، يكي از عناصر چهارگانه به شمار مي‌رفت. امروزه فرمول شيميايي آب H2O دانسته مي‌شود. گرچه از نگاه حال محور به علم، مي‌توان عجالتاً بر فرمول آب در رساله‌ مذكور، مهر «غلط» زد اما در مقاله‌ حاضر، تلاش شده است تا از منظر فلسفه‌ شيمي، نشان داده شود كه چنين حكمي چه پيامدهايي در پي خواهد داشت. اين كه فرمول آب در يك مقطع تاريخي به‌صورت HO پذيرفته شده بود، يك تجربۀ تاريخي علم است كه تأمل بيشتر در معناي غلط يا درست بودن يك گزاره‌ علمي را برمي‌انگيزد، همچنان كه اطمينان به نظريه و اعتماد تام به شواهد تجربي را به چالش مي‌كشد؛ چرا كه اين گزاره‌ غلط ذيل نظريه‌اي قرار داشت كه اتفاقاً تا امروز پابرجاست و نيز مدت معناداري با شواهد تجربي ناسازگاري نشان نداده بود. در پايان، رويكرد مقاله براي تفسير اين رويداد تاريخي چنين است: در نظريه‌اي كه آب را HO مي‌دانست، علاوه بر گزاره‌ مذكور، دست كم يك فرض غلط ديگر وجود داشت كه اين دو همديگر را پوشانده و از محك آزمون و تجربه رهانيده بودند.