بازخواني حمام‌هاي دوره صفوي بر اساس سفرنامه‌هاي سده‌هاي دهم تا دوازدهم هجري، با تأكيد بر معماري حمام‌ها

دوره صفوي را مي‌توان يكي از ادوار مهم فرهنگي و اجتماعي ايران و از نقاط عطف تاريخ معماري اين سرزمين دانست. موقعيت ممتاز ژئوپليتيكي و جاذبه‌هاي اقتصادي ايران در روزگار صفوي سبب شد تا جهانگردان بسياري به ايران آيند كه اغلب ايشان پس از بازگشت، به نگارش خاطرات سفر پرداختند. سفرنامه‌هاي جهانگردان اروپايي در سده‌هاي دهم تا دوازدهم هجري كه به تقريب، هم‌عصر با دوره صفوي است، فارغ از اهداف سفر يا كاستي‌هاي متن و بعضاً كج‌فهمي‌ها، يكي از مهم‌ترين اسناد تاريخ معماري ايران به شمار مي‌روند. كمبود اسناد و منابع مكتوب در باب تاريخ معماري و چگونگي ساخت بناها، ضرورت مطالعه و تأمل در سفرنامه‌ها را از اين منظر، دوچندان مي‌كند. از سويي ديگر، حمام‌ها به‌عنوان گونه‌اي خاص در معماري ايران، يكي از آسيب‌پذيرترين انواع معماري هستند كه متأسفانه، تخريب آن‌ها در دهه‌هاي اخير فزوني يافته است؛ بنابراين، هر منبعي كه به شناخت و درك بهتر از اين پديده پيچيده در معماري ايراني كمك كند، ارزشمند است. حمام‌هاي ايراني از دو منظر موردتوجه جهانگردان بوده‌اند، نخست و بيشتر، فرهنگ عامه و ديگر و كمتر، معماري حمام. اين تحقيق در پي آن است كه با مطالعه همان اندك منابع، تصوير ارائه‌شده توسط جهانگردان سده‌هاي دهم تا دوازدهم هجري قمري از حمام‌هاي ايراني را از هر دو منظر نشان دهد. براين‌اساس، پرسش اصلي تحقيق اين است كه چه وجوهي از حمام‌ها در سفرنامه‌هاي سده دهم تا دوازدهم هجري موردتوجه جهانگردان قرار گرفته‌اند؟ نتايج تحقيق نشان مي‌دهند كه اغلب جهانگردان با پديده حمام ايراني، صرفاً از طريق وجوه گوناگون مردم‌شناسي و معماري آشنا شده‌ و موضوعات پزشكي و ديني حمام‌ها را كمتر موردتوجه قرار داده‌اند. براين‌اساس، اگرچه سفرنامه‌هاي عصر صفوي، منابع ارزشمندي براي شناخت فرهنگ مردمان آن روزگار هستند؛ اما در خصوص معماري حمام‌ها، نمي‌توانند منابع قابل اتكايي به شمار آيند.