تحليل مسئله غفلت در نفس‌شناسي صدرالمتألهين

«غفلت» از مسائل مهم در معرفت‌شناسي، علم النفس، روانشناسي و اخلاق است. در معرفت‌شناسي، بيشتر دربارۀ محدوديتي كه از ناحيۀ غفلت بر شناخت آدمي تحميل ميشود، بحث ميگردد و تأثير عوامل غيرمعرفتي در شناخت، مورد توجه قرار ميگيرد. در علم النفس، به حالت نفساني غفلت، بعنوان نوعي ضعف و نقص در قواي شناختي نفس نظر ميشود. نوشتار حاضر با روش توصيفي‌ـ‌تحليلي، به بررسي مسئلۀ غفلت در انديشۀ ملاصدرا پرداخته و ابعاد اين مسئله با توجه به نفس‌شناسي وي و ديدگاهش دربارۀ قواي نفس، مراتب نفس و سلوك و تعالي آن، مورد توجه قرار گرفته است. بر اساس نظريۀ «قواي نفس»، عمدتاً غفلت به دو معنا مطرح شده است: بيتوجهي و فراموشي. بحث دربارۀ اين‌دو معنا، مستلزم تحليل ديدگاه ملاصدرا دربارۀ نقش توجه در ادراك و نيز سازوكار حافظه و يادآوري (تذكر) است. مطابق نظريۀ «مراتب و شئون نفس»، غفلت عمدتاً به دو معناي: نقص گسترۀ وجودي يا غيبت، و عدم احاطه يا جهل (بيخبري) است. نظريۀ دوم، يعني نظريۀ «مراتب نفس»، با مباني ويژه حكمت صدرايي ـ‌مانند تشكيك وجود، حركت جوهري و...‌ـ سازگاري بيشتري دارد. منظر سوم براي تحليل مسئلۀ غفلت، سير و سلوك معنوي نفس است كه در آن، غفلت بطور عمده بمثابه مانع سلوك الي الله و حجاب معرفت و لقاي الهي تلقي ميشود. اين معناي غفلت، طيفي از موانع تعالي نفس ـ‌مانند سهل انگاري، تهاون، بي‌احتياطي، كوتاهي در عمل، بيهمتي، لجاجت، اعراض و انكار‌ـ را دربرميگيرد.