بررسي وقايع آسيب‌زاي رودخانه تالار با ارائه‌ يك چارچوب پيشنهادي

مقدمه رودخانه‌ها به عنوان منابع حياتي آب، نقش اساسي در حفظ سلامت محيط و موجودات زنده دارند. رودخانه‌هاي حاشيه خزر به عنوان سهل‌الوصول‌ترين منابع آب سطحي شناخته مي‌شوند و متأسفانه در برخي موارد به عنوان محل دفع مواد آلاينده مورد استفاده قرار مي‌گيرند. اين رودخانه‌ها ارتباط نزديكي با مناطق جمعيتي و فعاليت‌هاي اقتصادي دارند و به همين دليل، مشكلات مربوط به مديريت آن‌ها به شدت گسترش يافته است. كيفيت آب رودخانه‌ها به طور مستقيم بر سلامت انسان‌ها و بوم‌سازگان‌هاي آبي تأثير مي‌گذارد. آلودگي ناشي از فعاليت‌هاي انساني، مانند تخليه فاضلاب‌ها، مي‌تواند به مشكلات جدي بهداشتي و ‌محيط زيستي منجر شود. اين چالش‌ها نيازمند رويكردهاي مديريتي و علمي چندجانبه براي توسعه استراتژي‌هاي حفاظتي است. پژوهشگران در مطالعات خود به تأثير تغييرات كاربري اراضي بر شدت سيلاب‌ها و فرسايش اشاره كردند و نياز به تحليل دقيق اين تغييرات را مورد تأكيد قرار دادند. اين پژوهش به بررسي آسيب‌هاي وارده به رودخانه تالار مي‌پردازد و چارچوبي براي تحليل مخاطرات مشابه در ساير رودخانه‌هاي كشور ارائه مي‌دهد. نتايج اين تحقيقات نشان‌دهنده ضرورت همكاري ميان نهادهاي دولتي، محلي و جامعه مدني براي ايجاد راهكارهاي مؤثر در مديريت پايدار منابع آبي است. با درك عميق از چالش‌هاي موجود و اتخاذ شيوه‌هاي جامع مديريت، مي‌توان به حفاظت از اين منابع ارزشمند و بهبود كيفيت زندگي عمومي كمك كرد. مواد و روش شاخص WRASTIC روشي سيستماتيك در ارزيابي مستعد بودن حوزه‌هاي آبخيز در آلوده كردن منابع آب سطحي است كه در يك محيط هيدروژئولوژيك بر اساس مشخصه‌هاي عمده حوزه و كاربري اراضي ارائه شده است. اين روش از سال 2000 رواج يافت و در مقايسه با ساير روش‌هاي ارزيابي ريسك آب‌هاي سطحي از جامع‌ترين روش‌هاي كاربردي است. در اين روش در يك حوزه آبخيز، تخليه فاضلاب (W)، اثرات كاربري‌هاي تفريحي (R)، اثرات كاربري‌هاي كشاورزي (A)، اندازه حوزه (S)، مسيرهاي حمل و نقل (T)، اثرات كاربري‌هاي صنعتي (I) و مقدار پوشش گياهي سطح زمين (C) به منظور تعيين حساسيت آلودگي آب سطحي مورد بررسي دقيق قرار مي‌گيرد. مقادير عددي تعيين شده براي پارامترهاي ذكر شده در مدل WRASTIC و با استفاده از معادله زير جهت تعيين مقدار عددي شـاخص  WRASTIC براي يك حوزه استفاده مي‌شود:       WRASTIC Index=WrWw+RrRw+ArAw+SrSw+TrTw+IrIw+CrCw در ايـن معادلـه انـديس r بـراي تخصـيص امتيـاز هر پارامتر و انديس w بـراي وزن پـارامتر است. كه مقدار w از  1 تا 4 و مقدار r از  1 تا 5  است كه در پارامتر صنعت اين مقدار 1 تا 8 درنظر گرفته مي‌شود. بـر اسـاس معادله فوق، هر چه مقدار عددي اين شاخص بيشتـر باشـد، پتانسيل آلودگي حوزه بيشتر است. لازم به ذكر اسـت كه براي ارزيابي بهتر و دقيق‌تر بايـد از نظرات حر‌فه‌اي بهره گرفت. نتايج و بحث نتايج ارزيابي شاخص WRASTIC براي حوزه آبخيز رودخانه تالار نشان‌دهنده حساسيت متوسط به آلودگي با نمره 5/26 است. اين نمره نگراني‌هايي را در ارتباط با ورود پساب‌هاي شهري و صنعتي، زهاب كشاورزي و تخليه فاضلاب از چاهك‌هاي جذبي به نمايش مي‌گذارد. منابع آلودگي مذكور، رودخانه را با خطر آلودگي شديد و پيامدهايي چون يوتري‌فيكاسيون و كاهش كيفيت آب مواجه ساخته است. علاوه بر اين، افزايش جمعيت در نواحي نزديك به منابع آبي تغيير كاربري اراضي را به دنبال داشته كه منجر به افزايش ضريب رواناب و تشديد وقوع سيلاب‌ها مي‌شود. اين شرايط ممكن است خسارات جدي به زيرساخت‌ها، بوم‌سازگان‌هاي طبيعي و سلامت عمومي وارد كند. از ديگر نقاط ضعف شاخص WRASTIC، غفلت از وضعيت حيات‌وحش و زيستگاه‌هاي طبيعي در معرض خطر است كه عمدتاً ناشي از جنگل‌زدايي و شكار غيرمجاز هستند. اين مسائل نه‌تنها تهديدي براي تنوع زيستي منطقه است، بلكه بر روي تعادل زيستي و كيفيت آب نيز تأثير منفي مي‌گذارند. بنابراين، ضرورت فراهم‌سازي يك چارچوب جامع و جديد براي ارزيابي دقيق‌تر وضعيت آلودگي و حفظ تعادل زيستي در اين منطقه به وضوح احساس مي‌شود. اتخاذ تصميمات صحيح و اجراي مديريت مناسب در اين راستا مي‌تواند به بهبود كيفيت آب، حفاظت از محيط زيست و تنوع زيستي كمك كند. حفظ و مديريت پايدار منابع آبي و زيستگاه‌ها، نيازمند توجه جدي و همكاري تمامي ذينفعان است تا از اين بوم‌سازگان‌هاي حساس و ارزشمند به بهينه‌ترين شكل ممكن استفاده شود.نتيجه‌گيري مديريت بحران‌ها و تحليل چالش‌هاي موجود در حوزه آبخيز رودخانه تالار، نيازمند شناسايي دقيق عوامل آسيب‌زا و توسعه يك چارچوب جامع براي تبيين ارتباط ميان اين عوامل است. اين چالش‌ها شامل كاهش كيفيت آب، تغيير رژيم آبدهي، تغيير كاربري اراضي حاشيه، عدم رعايت حريم و بستر رودخانه، ساخت‌و‌سازهاي غيرمجاز، فرسايش خاك و برداشت بي‌رويه مصالح است كه ضرورت شناسايي، مديريت و اولويت‌بندي مسائل موجود را براي حفظ كيفيت آب و پايداري محيط زيست به دنبال دارد. در اين راستا، آب به‌عنوان منبع حياتي نيازمند مديريت و حفاظت مؤثر است و با توجه به تهديدات ناشي از آلودگي و تغييرات اقليمي، تدوين اصول مديريت پايدار منابع آب امري ضروري به نظر مي‌رسد. اين اصول به تجزيه و تحليل دقيق آسيب‌ها، نظارت مستمر بر كيفيت آب و ايجاد سيستم‌هاي پايش كيفي و كمي بستگي دارد. همچنين، فرهنگ‌سازي و آموزش عمومي نيز نقش كليدي در حفظ اين منابع دارد. با اين حال، چالش‌هايي مانند كمبود منابع مالي و عدم همكاري ميان نهادهاي مختلف بر سر راه اجرايي كردن اين اصول قرار دارد. بنابراين، بهره‌گيري از مفاهيم مديريت يكپارچه منابع آب و همكاري ميان سازمان‌ها، به همراه اقدامات فوري مانند توسعه زيرساخت‌هاي تصفيه آب و مديريت فاضلاب، براي حفاظت از اين نعمت الهي اجتناب‌ناپذير است.