دانش اتنوبوتاني گياهان دارويي شهرستان پاسارگاد در استان فارس

سابقه و هدف: بررسي و ثبت دانش اتنوبوتاني گياهان دارويي، باعث حفظ ميراث علمي نحوه استفاده از گياهان دارويي و معطر مي‌شود. اين دانش منحصر به فرد و ارزشمند به‌صورت سنتي از نسلي به نسل ديگر منتقل شده است، اما با مدرن شدن جوامع در حال فراموشي است. در همين راستا، اين تحقيق با هدف شناسايي و معرفي گياهان دارويي مورد استفاده ساكنان محلي، فرهنگ‌ها و روش هاي كاربرد و زمينه درماني گياهان مذكور در شهرستان پاسارگاد استان فارس انجام شد. در اين شهرستان، استفاده از داروهاي گياهي به‌ويژه با وجود عشاير ايل باصري سنتي رايج است.مواد و روش‌‌ها: براي شناخت از عوامل مؤثر بر تمايز و تفكيك منطقه از قبيل شرايط اكولوژيكي، فرهنگي، تاريخي و كاربري اراضي، ابتدا بازديد ميداني از منطقه پاسارگاد انجام شد. اطلاعات اتنوبوتاني با استفاده از پرسش‌نامه نيمه‌ساختاريافته و مصاحبه‌ با افراد مطلع انجام شده است. در مجموع 101 مطلع در مطالعه مشاركت داده شدند. پس از تقسيم‌بندي منطقه به دو بخش مركزي (سعادشهر) و مادرسليمان و استفاده از اطلاعات راهنماهاي محلي، مناطق هدف براي نمونه‌برداري نيز مشخص شدند. اطلاعات جمعيت‌شناختي افراد شامل سطح تحصيلات، جنسيت، گروه سني و ثبت شده در نظر گرفته شد. هدف اصلي از اين تحقيق، دستيابي به دانش بومي و كاربردهاي سنتي براي شناسايي نمونه‌هاي دارويي است. در اين راستا، اطلاعات از افراد بومي منطقه، عطارها و افراد آگاه در زمينه طب سنتي و گياهان دارويي جمع‌آوري و مصاحبه‌هاي لازم انجام شد. براي بررسي كمّي اطلاعات اتنوبوتانيكي، دانش بومي گياهان دارويي با استفاده از نرم‌افزار (Excel 2021) طبقه‌بندي شد. شاخص‌هاي كمّي كه در مطالعات اتنوبوتاني مورد استفاده قرار مي‌گيرد، امكان انتخاب مهمترين گونه‌هاي گياهان دارويي را براي انجام پژوهش‌هاي دارويي فراهم مي‌نمايد. در همين راستا، تجزيه‌وتحليل كمّي اطلاعات اتنوبوتاني دانش بومي گياهان دارويي با استفاده از شاخص‌هايي شامل فراواني نسبي نقل قول‌ها (RFC)، ارزش استفاده (UV)، اهميت فرهنگي (CI) و شاخص اجماع مطلعان (ICF) انجام شد.نتايج: گياهان جمع‌آوري شده متعلق به 18 خانواده بودند كه بيشترين فراواني به‌ترتيب مربوط به خانواده‌هاي Lamiaceae، Apiaceae، Asteraceae، Amaryllidaceae، Rosaseae، Fabaceae و Malvaceae بود. رايج‌ترين شكل مصرف داروهاي گياهي به‌صورت جوشانده (30%) و پس از آن دم كرده (30%) و پختن (15%) بود. بيشترين اندام دارويي مورد استفاده گياهان در اين منطقه، به‌ترتيب مربوط به برگ و گل با 44% و 21% بود. براساس يافته‌هاي اين مطالعه، بيشترين فراواني نسبي نقل قول (RFC) را آويشن شيرازي، Stachys inflate و Prangos ferulacea به خود اختصاص دادند. گياهان با بيشترين شاخص اهميت فرهنگي در منطقه شامل گونه‌هايي بودند كه نشان‌دهنده اهميت بالاي آنها در فرهنگ استفاده از گياهان دارويي در منطقه هستند. مردم محلي منطقه از دو گونه Zataria multiflora و Matricaria chamomilla استفاده مي‌كردند. بيماري‌هاي ثبت شده و كاربردهاي سنتي از گياهان دارويي براساس طبقه‌بندي بين‌المللي مراقبت‌هاي اوليه (ICPC-2) كلاس‌بندي شدند. شاخص ICF در 9 طبقه بيماري با استفاده از گزارش استفاده و تعداد گونه مورد استفاده براي هر طبقه بيماري محاسبه گرديد. بدين صورت كه 9 دسته بيماري شامل گوارشي (GAS-D)، تنفسي (RES-R)، عصبي (NER-N)، پوست و مو (DER-S)، عمومي و نامشخص (OTH-A)، اورولوژي و كليه (URO-U)، غدد درون ريز/ متابوليك و تغذيه ((MET-T، بيماري‌هاي زنان (GYN-X) و قلبي عروقي (CAR-K) تعيين شد. بيشترين ميزان ICF مربوط به سه گروه بيماري‌هاي گوارشي، تنفسي و عصبي با مقدار ICF (0.92) بود.نتيجه‌گيري: سطح بالاي ICF بيماري‌هاي گوارشي، به دليل گزارش استفاده بالاي گياهان Zataria multiflora،Carum copticum، Stachys inflate، Prangos ferulaceae، Pistacia atlantica و Glycyrrhiza glabra براي اختلالات گوارشي است. رتبه دوم ICF بيماري‌هاي تنفسي تحت تأثير گزارش استفاده بالاي گونه‌هاي گياهي Zataria multiflora، Achillea eriophora، Althaea officinalis، Malva sylvestris، Salvia officinalis و Stachys lavandulifolia مي‌باشد. همچنين گزارش استفاده بالاي گونه‌هاي گياهي Matricaria chamomilla، Salvia officinalis، Rosa damaescena و Ballota oucheri دليل رتبه بالاي بيماري‌هاي عصبي در اين منطقه است. اين موضوع دليلي بر استفاده گسترده از گياهان دارويي اين منطقه براي درمان اين بيماري‌هاست كه مي‌تواند دلايل اكولوژيكي و جامعه‌شناختي داشته باشد.