تأثير تابش اشعه UV-B، زمان و شرايط نگهداري بر تركيبات اسانس و برخي صفات فيزيولوژيك Satureja mutica Fisch. C. A. Mey.

سابقه و هدف: مرزه موتيكا با نام علمي Satureja mutica Fisch. C. A. Mey.، گياهي چندساله، قابل كشت در شرايط آبي و ديمزارهاي پرباران است. داراي خواص ضد نفخ، اشتهاآور، تقويت‌كننده قواي جنسي، قارچ و ضد باكتري مي‌باشد. هدف اصلي فرايند خشك كردن، افزايش عمر انبارماني محصول با متوقف كردن فعاليت‌ آنزيم‌ها، پاتوژن‌ها و ميكروارگانيسم‌ها است. ازجمله عواملي كه اسانس و محتواي آن را تحت تأثير قرار مي‌دهند، دما، مدت زمان خشك كردن و نوع گياه هستند. كاربرد امواج ميكروويو در خشك كردن گياهان ازجمله روش‌هاي جديد بوده كه از مزيت مهم آن مي‌توان به كوتاه شدن زمان خشك كردن، حفظ كيفيت، كاهش مصرف انرژي، حفظ رنگ گياهان خشك شده و بهبود مواد مؤثره اشاره كرد.مواد و روش‌ها: سرشاخه‌ گلدار از مزرعه تحقيقاتي مؤسسه تحقيقات جنگل‌ها و مراتع كشور در سال 1399 جمع‌آوري شد. گياهان در انسكتاريوم در معرض تيمار نور UV-B از طريق لامپ‌هاي UV-B قرار داده شدند. هر نيم ساعت گياهان زيرورو مي‌شدند. عامل پرتودهي شامل مدت زمان صفر، 2.5، 5، 10 ساعت و براساس آزمايش مقدماتي انتخاب شد. نمونه‌ها پس از پرتودهي در كيسه‌هاي دربسته در دو شرايط يخچال دماي 4 درجه سانتي‌گراد و شرايط اتاق نگهداري شدند. مدت زمان نگهداري در سه سطح 0، 120 و 240 ساعت بود. بنابراين، منابع تغيير شامل مدت پرتودهي در چهار سطح (0، 2.5، 5 و 10 ساعت)، شرايط نگهداري در دو شرايط (دماي اتاق 25 تا 27 درجه سانتي‌گراد و سردخانه با دماي 4 درجه سانتي‌گراد) و عامل مدت زمان نگهداري در سه سطح (0، 120 و 240 ساعت) بودند. 202 گرم از نمونه‌ تر و تازه (برابر 80 گرم ماده خشك) و 80 گرم از نمونه‌هاي خشك شده در ساير تيمارها، به روش تقطير با آب در 3 تكرار به مدت 2 ساعت اسانس‌گيري شدند. اسانس‌هاي بدست آمده تا زمان تزريق به دستگاه‌هاي GC و GC/MS براي انجام آناليز كمّي و كيفي، در شيشه‌هاي دربسته داخل يخچال در دماي °C4 نگهداري شدند. ميزان كربوهيدرات، فنل و مهار راديكال آزاد (به روش DPPH) اندازه‌گيري شد. داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS version 18 و مقايسه ميانگين‌ها با استفاده از آزمون LSD در سطح 0.05 ≥P مورد تجزيه‌وتحليل قرار گرفت.نتايج: تجزيه واريانس درصد اسانس نشان داد كه عامل UV-B، شرايط نگهداري (SC) و مدت نگهداري (ST) در سطح 1% و اثر متقابل SC×ST در سطح 5% اثر معني‌دار داشت. مشاهده شد كه بر اثر افزايش مدت زمان تابش، بر درصد اسانس استخراجي از گياه اضافه شد، به‌طوري كه در شاهد 0.42% و در تيمار 10 ساعت به 0.71% افزايش يافت. مقايسه ميانگين‌ها نشان داد كه با نگهداري گياه در سايه نسبت به نگهداري در يخچال مقدار اسانس از 0.48% به 0.54% افزايش يافت. مقايسه ميانگين اثر شرايط نگهداري (SC) در مدت نگهداري (ST) نشان داد كه بيشترين درصد مربوط به تيمار نگهداري در سايه به مدت 240 ساعت با ميانگين 0.61% بود. مقايسه ميانگين اثر متقابل سه‌گانه تيمارها نشان داد كه درصد تركيب تيمول در شرايط بدون پرتودهي×يخچال×بدون انبارداري با 45% بيشترين بود. نتايج همبستگي ساده صفات نشان داد كه تيمول با تركيب‌هاي آلفا-توجون، آلفا-ترپينن و كارواكرول رابطه منفي معني‌دار داشت. كارواكرول با هر دو تركيب عمده پارا-سيمن و تيمول همبستگي منفي معني‌دار نشان داد. مشاهده شد كه بيشترين ميزان فعاليت آنتي‌اكسيداني از تيمار تابش 10 ساعت UV-B بدست آمد. مقايسه ميانگين اثر اشعه UV-B بر ميزان فنل نشان داد كه مقدار آن در تيمار2.5 ساعت نسبت به بقيه تيمارها افزايش داشت. بيشترين درصد فعاليت آنتي‌اكسيداني در تيمار 10 ساعت پرتودهي×نگهداري در يخچال×240 ساعت انبارداري حاصل شد.نتيجه‌گيري كلي: با تابش اشعه UV-B در مراحل خشك كردن، تبديل تركيبات اتفاق مي‌افتد و از مقدار پارا-سيمن و تيمول كاسته شده و بر ميزان كارواكرول افزوده مي‌شود، بنابراين در مرزه موتيكا كه هر دو تركيب تيمول و كارواكرول را دارد، استفاده از تيمارهاي خشك كردن با هدف افزايش تركيب خاص، مي‌تواند بسيار مؤثر باشد. همچنين مقدار تيمول و كارواكرول در مرحله خشك شدن ممكن است نسبت به گياه تر و تازه كاهش يابد. افزايش فعاليت آنتي‌اكسيداني در تيمار تابش 10 ساعت UV-B مؤيد زنده بودن سلول‌هاي گياهي و تلاش آنها براي جلوگيري از تنش‌هاي محيطي از طريق افزايش آنزيم‌هاي آنتي‌اكسيدان مي‌باشد.