اثر تنش‌هاي خشكي و شوري بر تركيب‌هاي شيميايي اسانس در اندام‌هاي مختلف گياه خلال دندان (Ammi visnaga L.)

سابقه و هدف: گياه خلال دندان (Ammi visnaga L.) از گياهان دارويي و معطر و متعلق به خانواده چتريان است. اسانس اين گياه داراي تركيب‌هاي معطر مهم با خواص ارزشمند درماني و تغذيه‌اي مي‌باشد. تنش‌هاي محيطي تأثير معني‌داري بر روي كمّيت و كيفيت اسانس در گياهان دارويي دارند. اين مطالعه به منظور بررسي اثرهاي مستقل و توأم تنش‌هاي شوري بر بازده اسانس و اجزاي اسانس در اندام‌هاي مختلف خلال دندان (بذر و سرشاخه) در شرايط مزرعه‌اي انجام شد.مواد و روش‌ها: اين آزمايش به‌صورت اسپليت پلات و در قالب طرح بلوك كامل تصادفي با سه تكرار در مزرعه تحقيقاتي دانشگاه صنعتي اصفهان واقع در لورك نجف‌آباد انجام شد. در هر تكرار 2 رديف كاشت به طول 3 متر از بذرهاي گياه خلال دندان كاشته شد. سطوح مختلف تنش شوري به‌عنوان پلات‌هاي اصلي و سطوح مختلف تنش خشكي به‌عنوان پلات‌هاي فرعي در نظر گرفته شدند. سطوح شوري به‌ترتيب شامل S1 (صفر ميلي‌مولار)، S2 (80 ميلي‌مولار) و S3 (100 ميلي‌مولار) از نمك كلريد سديم و سطوح خشكي به‌ترتيب براساس 50% (D1)، 70% (D2) و 85% (D3) تخليه آب از ظرفيت زراعي خاك در نظر گرفته شدند. اعمال تنش‌هاي شوري و خشكي به‌صورت همزمان از مرحله 10% گلدهي بوته‌ها شروع و تا آخرين مرحله رسيدگي ادامه يافت. پس از رسيدگي كامل بوته‌ها، عملكرد بوته‌ها اندازه‌گيري شد. سپس اسانس نمونه‌ها از اندام‌هاي سرشاخه و بذر با استفاده از روش كلونجر و در طي زمان حدود 4 ساعت استخراج شد. آنگاه تركيبات شيميايي اسانس با دستگاه گاز كروماتوگرافي گازي و گاز كروماتوگرافي متصل به طيف‌سنج جرمي شناسايي گرديد.نتايج: تنش‌هاي مستقل و توأم خشكي و شوري باعث افزايش معني‌دار درصد اسانس در گياه خلال دندان شد. بيشترين درصد اسانس سرشاخه (1.26%) در شرايط عدم وقوع تنش خشكي و تنش متوسط شوري (D1S2) و كمترين درصد اسانس در سرشاخه (0.25%) در شرايط شاهد (D1S1) مشاهده شد. بيشترين درصد اسانس بذر (0.25%) در شرايط D2S2 (تنش متوسط خشكي و شوري) و كمترين مقدار (0.12%) در شرايط D1S2 (عدم وقوع تنش خشكي و شوري متوسط) مشاهده گرديد. نتايج تجزيه تركيب‌هاي اسانس در مجموع 25 تركيب در اسانس بذر و سرشاخه شناسايي كرد كه بيشترين و كمترين تركيب‌ها به‌ترتيب متعلق به گروه‌هاي مونوترپن‌هاي هيدروكربنه و دي‌ترپن‌هاي اكسيژنه در هر دو اندام سرشاخه و بذر بود. نتايج تجزيه اسانس، سمبرن (cembrene) را به‌عنوان تركيب اصلي در بذر و سرشاخه شناسايي كرد كه كمترين مقدار سمبرن در اسانس بذر (23.3%) و اسانس سرشاخه (26.2%) و بيشترين مقدار سمبرن در تنش تركيبي شديد خشكي و شوري (D3S3) به‌ترتيب با مقدار33.3% (بذر) و 36.6% ( سرشاخه) گزارش شد. تركيب 2-متيل-2-متيل بوتيل استر، به‌عنوان دومين تركيب مهم شناسايي شده در اندام‌هاي سرشاخه و بذر خلال دندان مشاهده شد. بيشترين مقدار آن در اسانس بذر (9.4%) تحت شرايط تنش توأم خشكي ملايم و شوري ملايم (D2S2) و بيشترين مقدار اين تركيب در اسانس سرشاخه (18.5%) تحت شرايط تنش ملايم خشكي (D2S1) مشاهده گرديد.نتيجه‌گيري: با توجه به نتايج بدست آمده از كروماتوگرافي، تنش‌هاي خشكي و شوري باعث افزايش درصد اسانس و تركيب‌هاي شيميايي اجزاي اسانس در خلال دندان شد. با توجه به شرايط اقليمي نواحي خشك و نيمه‌خشك كشور و به‌تبع آن شور شدن تدريجي خاك‌ها، اين گياه مي‌تواند به‌عنوان گياهي انتخابي در برنامه‌هاي اصلاحي گياهان دارويي و اهداف مرتبط با صنايع غذايي و دارويي مورد توجه قرار گيرد.