مهمترين تركيبات زيست فعال، تغذيه‌اي و خصوصيات اكولوژيكي درگياه سنجد تلخ (Hippophae rhamnoides L.)

سابقه و هدف: گياه سنجد تلخ (Hippophae rhamnoides L.) درختچه يا درخت خزان‌كننده از خانواده سنجد است. اين گياه از گونه‌هاي بومي مناطق ايران توراني با رويشگاه‌هاي محدود و پراكنده در گچسر، هراز، ارسباران، خوي و الموت مي‌باشد كه يك گياه معجزه‌آساي قديمي، به دليل غني بودن از مواد فعال زيستي و تغذيه‌اي بسيار مورد توجه است. سنجد تلخ يكي از گونه‌هاي پيش‌آهنگ ارزشمند از نظر تثبيت‌كنندگي ازت براي خاك به‌شمار مي‌رود و درختچه‌اي خزان‌كننده، مقاوم به سرما، خشكي و محيط‌هاي كم پوشش است. سنجد تلخ حاوي حدود 200 تركيب تغذيه‌اي و زيست فعال است و ميوه‌هاي اين گياه غني از تركيباتي مانند ليپيدها، كاروتنوئيدها، آسكوربيك اسيد و فلاونوئيدها مي‌باشد. با توجه به اهميت دارويي و اكولوژيكي بالاي گياه سنجد تلخ و مطالعه ناكافي در ايران، به‌ويژه در زمينه تركيبات فيتوشيميايي اين گياه ارزشمند، هدف از اين مطالعه، معرفي گياه سنجد تلخ، تركيبات فيتوشيميايي و برخي كاربردهاي آن در صنايع دارويي و غذايي است.مواد و روش‌ها: اين مقاله، مقاله‌اي مروري مي‌باشد كه مطالب آن از مقالات علمي منتشر شده بين سال‌هاي 2001 تا 2023 از پايگاهاي علمي Google Scholar، Web of Science، Scopus و Pub Med گردآوري شده است.نتايج: همه اندام‌هاي سنجد تلخ (ميوه، برگ، ساقه، شاخه، ريشه و خار) به‌طور سنتي در پزشكي و مكمل‌هاي غذايي استفاده شده است. برگ‌ها و ميوه‌هاي سنجد تلخ و روغن بدست آمده از آن سرشار از عناصر ماكرو، ميكرو، ويتامين A، C، E، ليپيدها، كاروتنوئيدها، اسيدهاي آمينه، اسيدهاي چرب غيراشباع و فنل‌ها هستند. در سال‌هاي اخير، گزارش‌هاي متعددي در مورد فعاليت‌هاي دارويي سنجد تلخ ازجمله فعاليت‌هاي ضد سرطاني، ضد التهابي، ضد ميكروبي و ضد ويروسي و توانايي آن در محافظت از قلب و عروق گزارش شده است. روغن بدست آمده از بذر و ميوه سنجد تلخ شامل تركيبات زيست فعالي مانند پالميتولئيك اسيد (امگا 7) است كه جزئي از ليپيدهاي پوستي بوده و باعث تحريك فرايندهاي ترميم كننده در اپيدرم و بهبود زخم مي‌شود. گليكوزيدهاي فلاونول از فراوان‌ترين تركيبات فنلي موجود در سنجد تلخ هستند. فلاونوئيدها از آنتي‌اكسيدان‌هاي موجود در سنجد تلخ، از تجمع پلاكت‌هاي خون جلوگيري مي‌كنند، گردش خون را بهبود مي‌بخشند، التهاب را كاهش داده و از رشد و گسترش سلول‌هاي سرطاني جلوگيري مي‌كنند. سنجد تلخ در حال حاضر بدليل فعاليت بالاي آنتي‌اكسيداني و ضد ميكروبي به‌عنوان يك افزودني طبيعي در انواع محصولات غذايي استفاده مي‌شود. سنجد تلخ به شكل‌هاي مختلفي مانند روغن، پودر خشك شده، آب ميوه، قرص، نوشيدني‌ها، ميوه و چاي استفاده مي‌شود.نتيجه‌گيري: گونه Hippophae rhamnoides علاوه بر ارزش تغذيه‌اي بالا به‌عنوان يك غذا، داراي مزاياي اقتصادي متعددي به‌عنوان ماده اوليه براي مواد آرايشي، مواد غذايي، صنايع داروسازي و حفاظت از محيط‌زيست است. به دليل تحمل زياد آن در برابر سرما، خشكي، شوري، قليايي و توانايي تثبيت نيتروژن در خاك، به‌عنوان محصولي ايده‌آل براي حفاظت از خاك و آب و بادشكن از مزرعه در زمين‌هاي حاشيه‌اي و مستعد فرسايش در خاك شناخته شده است.