رويكردي اجتماعي- نشانه‌شناختي به پديدۀ جهان كوچك در چشم‌اندازهاي زباني شهري؛ مطالعه موردي تهران

در دهه 1960 استنلي ميلگرام آزمايشي را انجام داد كه بعدها با عنوان نظريه يا پديده جهان كوچك مطرح و تثبيت شد. بر اساس اين نظريه بين هر دو فرد در هر نقطه از جهان به طور متوسط حداكثر شش رابط يا حلقه وجود دارد. تاكنون از اين نظريه براي توصيف و تحليل شبكه‌هاي مختلف بهره برده‌اند و حتي عده‌اي پيدايش و گسترش شبكه‌هاي اجتماعي مانند فيس‌بوك را نتيجه بسط و پياده‌سازي اين نظريه مي‌دانند. پژوهش حاضر بر اين فرض اوليه استوار است كه در زبان نيز كه نظام يا شبكه‌اي از دال‌ها و مدلول‌هاست احتمالاً بتوان جلوه‌هايي از پديدۀ جهان كوچك را رديابي كرد. براي ارزيابي اين فرضيه، قالبي از زبان طبيعي انتخاب شد كه در زبان‌شناسي اجتماعي با عنوان چشم‌انداز زباني شناخته مي‌شود. چشم‌انداز زباني بُرشي از فضاي عمومي است كه در آن مي‌توان عناصر زباني را بر روي بيلبوردها، تابلوها با كاركردهاي مختلف تبليغاتي و هدايت شهري، اطلاعيه‌هاي كوچك و بزرگ و نظاير آن مشاهده كرد. در اين پژوهش تمام نشانه‌هاي زباني ميدان ونك تهران و يكصدمتر از خيابان‌هاي متصل به ميدان به عنوان داده تحقيق عكس‌برداري و گردآوري شد. با بررسي نشانه‌ها مشخص شد كه دو عاملِ چندزبانگي و شبكه‌سازي باعث القاء و تقويت پديدۀ جهان كوچك در چشم‌انداز زباني مي‌شوند. مطابق با يافته‌ها، در 39 درصد از نشانه‌ها واژه يا عبارتي غيرفارسي-به ويژه از زبان انگليسي- وجود دارد. اين حجم از عناصر انگليسي در فضاي عمومي ميدان ونك دلايل و پيامدهاي گوناگوني دارد، اما بي‌ترديد يكي از پيامدهاي آن، تقويت احساس جهاني بودن و به تعبيري القاء پديده جهان كوچك به شهروندان و گردشگران است. يكي از كليدواژه‌هاي نظريه جهان كوچك، شبكه‌سازي است. محقق با مرور داده‌ها دريافت كه نشانه‌هاي زباني ميدان ونك به واسطه  دو نوع ارجاع با پديده‌هاي عيني يا انتزاعي دور و نزديك پيوند برقرار مي‌كنند. در ارجاع مكاني، يك نشانه زباني (مانند تابلوي «كردستان») در لايه اول بيننده را به سمت يك بزرگراه ارجاع مي‌دهد و در لايه‌اي دروني‌تر، استان «كردستان» را به او يادآوري مي‌كند. در ارجاع نهادي نيز، ميان يك فرد يا موسسه‌اي كوچك با يك نهاد فرادستي پيوند برقرار مي‌شود. درج عبارت آموزش و پرورش منطقه 3 تهران در بالاي نام يك مدرسه، نمونه‌اي آشنا از ارجاع نهادي به شمار مي‌آيد. ارزيابي داده‌ها به تفكيك رده‌هاي شغلي و صنفي نشان داد كه در برخي مشاغل استفاده از نشانه‌هاي زباني غيرفارسي و نيز ارجاع مكاني و نهادي رايج‌تر‌ است