پديدارشناسي فضيلت اخلاقي نزد غزالي

فضايل ديني در كنار فضايل عقلاني و اخلاقي، در زبان ديني نقش برجسته‌اي در سعادت و كمال بشر ايفا مي‌كنند. فضيلت‌هايي از جمله توبه، صبر، شكر، توكل و مانند آن نظامي از ارزش‌ها را مي‌سازند كه اگرچه در طول فضايل عقلاني و اخلاقي است، اما ساختار معناشناختي، وجود‌شناختي و معرفت‌شناسي آن برگرفته از متون مقدس و مستقل از اصطلاحات رايج فضايل در عرف فلسفه اخلاق است. در عين ‌حال تهي از تحليل مفاهيم اخلاقي هم نيست. مفهوم «توبه» در زبان و ادبيات ديني نيز از اين قاعده مستثنا نيست و مي‌تواند به لحاظ هنجاري، روان‌شناختي و پديدارشناسي بررسي گردد. فاعل اخلاقي به‌مثابه اول‌شخص، خود را در موقعيتي ديني مي‌يابد كه به لحاظ رفتار و موقعيت، همسو با موقعيت اخلاقي است. ‌علاوه بر اين، به لحاظ بيروني خود را در برابر فشار وظيفه‌اي احساس مي‌كند كه از بيرون وي سرچشمه گرفته و نماينده هنجار صرف اخلاقي نيست، بلكه ناشي از معرفت ديني نيز هست. اين نگاه كه ويژگي بارز آن روش «اول‌شخص» است، به واسطه رويكرد «پديدارشناختي» مطمح نظر قرار مي‌گيرد. در ميان انديشمندان مسلمان، امام محمد غزالي روش‌هاي درون‌ديني متفاوتي براي پژوهش در قلمرو فضايل ارائه داده است. فضيلت «توبه» در دين و اخلاق و همنشيني آن با پديدارشناسي تجربه اخلاقي، افقي است كه غزالي در برابر ما مي‌گشايد.