خوانش غزالي از تجرد نفس از منظر پروكلوس؛ نوآوري يا پيروي

مسئله تجرد نفس، از مباحث مهمي است كه همواره كانون توجه متفكران مختلف بوده است. به‌ عقيده پروكلوس، نفس امري غيرمادي و پديدآورنده جسم است؛ به‌ طوري‌ كه جسم پديد آمده است. غزالي نيز برخلاف اشعريان پيش از خود كه اعتقادي به تجرد نفس نداشتند، نفس را مجرد مي‌دانست و با استفاده از دلايل عقلي و نقلي، در اثبات اين مهم كوشيده و معتقد است گرچه عقل قادر است در دفاع از تجرد نفس دليل اقامه كند، اما بايد نتيجه از راه شرع اثبات شود. اين پژوهش درصدد است با مطالعه تطبيقي ادله پروكلوس و غزالي بر اثبات تجرد نفس، به بيان و سنجش نوآوري يا عدم نوآوري غزالي در اين‌باره و موافقت يا اختلاف نظر او با پروكلوس بپردازد. هر دو انديشمند، ادله فراواني در اثبات اين موضوع مطرح كرده‌اند كه بعضي از اين علل در هسته بنيادي خود، از قابليت اشتراك و انطباق با يكديگر برخوردارند. به اين منظور، در مقاله حاضر اين علل را بر اساس تعريف نفس، علم نفس، حركت يا خودمتحرِّك بودن نفس و جايگاه نفس در بدن، مورد تأمل و واكاوي قرار مي‌دهيم. فرضيه نوشتار حاضر اين‌است كه غزالي در برخي از اين ادله هم‌نوا با پروكلوس است و در برخي ديگر، با رويكردي ديني‌ ـ ‌كلامي ظاهر مي‌شود و در مقام يك عالم ديني، ادله خود را ارائه مي‌كند.