اثبات‌پذيري اتحاد عاقل و معقول با صدق مشتق بر مبدأ و بازكاوي ايرادها

حكيم سبزواري با احاطۀ خاص خود بر مباني و مواضع اصيل حكمت متعاليه چندين برهان مبتكرانه بر اتحاد عقل و عاقل و معقول اقامه نموده است كه برهان صدق مشتق بر مبدأ از جملۀ آنها مي‌باشد. اين برهان كه ماده و محتواي آن برگرفته از عناصر وثيق حكمت صدرايي است، در دلالت بر مقصود، تام مي‌باشد و استحكام خود را نيز از مباني و رهيافت‌هاي صدرايي در مواضع هستي‌شناسانه و معرفت نفس به دست آورده است. در واقع، برهان يادشده استنتاجي از استلزامات عناصر متقن و مستدل در حكمت متعاليه است. از مهم‌ترين اصول بنيادي اين برهان، توجه به سير تكاملي و تحولي نفس از مبدأ جسمانيت تا مقصد عقليت و اتحاد با معقولات و وصول به تجرد و روحانيت است. همچنين اعتباري بودن تفاوت مبدأ و مشتق به‌نوبۀ خود، نقشي بزرگ در توجيه اين برهان برعهده دارد و روايي آن را تسهيل نموده است. عدم توجه به اين نكات، برخي را به توهم خدشه بر اين برهان كشانده است كه در نتيجه، براي تماميت و بازسازي آن به راه‌هاي انحرافي همانند استفاده از قياس مساوات توسل جسته‌اند كه به معناي نابودي اين برهان خواهد بود. توجه به كاربست منطق استوار حكيم سبزواري در تقرير اين برهان، كافي است تا اين‌گونه پيرايه‌هاي زائد را دفع كند و راه برهان را به سوي اثبات نتيجه يعني اثبات اتحاد عاقل و معقول بگشايد.