روش‏شناسى نظريه‏پردازى در حوزه علوم انسانى تامّلى بر رويكرد انديشمندان اسلامى

The Methodology of Theorization in Humanities; with a Reflection on Muslim Thinkersʹ Approaches

در قاموس فلسفه علم، فرايند توسعه دانش بر سه رويكرد استقرايى، ابطال‏گرايانه و پارادايماتيك بنا شده است. گرچه هستى‏شناسى، معرفت‏شناسى و روش‏شناسىِ هركدام از اين رويكردها با هم متفاوت‏اند، ولى نسبى‏گرايى و قائل بودن به عدم دست‏يابى به معرفت كامل و ثابت نسبت به حقيقتْ رگه مشترك هر سه است. نگارندگان نوشتار حاضر قصد دارند تا ضمن معرفى اجمالى رويكردهاى سه‏گانه بالا و تبيين هستى‏شناسى، معرفت‏شناسى و روش‏شناسى آنها، معرفى مستوفايى از رويكرد اسلامى نسبت به توسعه علم ارائه دهند. رويكرد مختار در اين مقاله اجتهاد متوسط مى‏باشد كه علل چهارگانه فاعلى، مادّى، صورى و غايى را مطمح‏نظر قرار مى‏دهد و خروجى آن مفيد علم و اطمينان عقلايى و بالتبع حجّت شرعى است. در اين رويكرد، دست‏يابى به حقيقت در پرتو رجوع به عقلِ مبرهن و نقل داراى حجّيت ميسور است، حقيقتْ نسبى تلقّى نمى‏شود، و مبانى و اصول در بستر زمان و مكان متغيّر نمى‏باشند. همچنين، مبناى اين رويكردْ جهان‏بينى الهى است و تعامل علم و فلسفه در آن ابزارى در جهت رفع عيبناكى علوم روز شمرده مى‏شود.

In the field of the philosophy of science, the process of knowledge development is based on three approaches, i.e. inductive, falsificationist, and paradigmatic. Despite their differences in their ontology, epistemology, and methodology, they all share in their relativistic approach to human understanding and knowledge. The authors in this article begin with introducing the three aforementioned approaches and their foundations. Then they turn to an Islamic approach towards the development of knowledge. The authors suggest a methodology they call "intermediate ijtihad" in which all four causes (efficient, material, formal, and final causes) are taken into account, and therefore culminate in rational certainty and religious authority. In this approach, the acquaintance with reality is possible through reason and authentic religious narratives, reality is not considered relative, and the basic principles of understanding will not change during time and in different places. It is also based on Divine worldview, and a cooperation of philosophy and science serves as an instrument, compensating for the shortcomings of modern sciences.