درآمد‌هاي نفتي و توزيع فضايي قدرت سياسي در ايران

درآمد‌هاي نفتي و توزيع فضايي قدرت سياسي در ايران

با ورود به قرن بيست‌ويكم، هنوز هم نفت به عنوان يك منبع حياتي و انرژي استراتژيكي نقش مهمي در حيات كشورهاي نفت‌خيز بازي مي‌كند. كشف اين انرژي ارزشمند، تغيير و تحولاتي را در ساختار سياسي و اجتماعي كشورهاي نفت‌خيز ايجاد كرد و اين تغييرات، توجه نظريه‌پردازاني چون مهدوي، ببلاوي و لوسياني را به ارايه نظريه ((دولت رانتير)) سوق داد. طبق اين نظريه كشورهايي كه درآمدهاي منابع زيرزميني (ترجيحاً نفت)، بيش از 42 درصد از درآمدهاي كل دولتي را تشكيل دهد، دولت‌هاي رانتير ناميده مي‌شوند. ايران نيز جزو كشورهاي توليد‌كننده و صادركننده عمده نفت در جهان است كه با توجه به ارقام و آمار موجود، تا سال‌هاي اخير بيش از 42 درصد از درآمدهاي دولتي را درآمدهاي نفتي به خود اختصاص داده است. برخي از صاحب نظران ايراني بر اين باورند كه با ورود درآمدهاي نفتي به بودجه دولت، شاهد ظهور تمركزگرايي و تشكيل دولت ملي مدرن و به‌ويژه مطلقه در كشور بوده‌ايم. هدف اصلي در اين پژوهش اين است كه با بررسي درآمدهاي نفتي به عنوان متغير مستقل، تاثير آن را بر تمركز قدرت سياسي، مورد بررسي و كنكاش قرار دهد و با روش تحقيق تاريخي- توصيفي، در پي كشف پاسخ اين سوال باشد كه: آيا دولت ايران اكنون نيز، دولت رانتير محسوب مي‌شود؟ و آيا توزيع فضايي قدرت سياسي در ايران در يك صد سال گذشته، متاثر از درآمدهاي نفتي بوده است يا نه؟ در پايان اين نتيجه حاصل مي‌گردد كه اگرچه درآمدهاي نفتي به‌ويژه در دوره پهلوي دوم در جهت تحكيم قدرت سياسي عمل نموده است، اما در دوره پهلوي اول و دوره كنوني با توجه اينكه دولت مثل دولت پهلوي دوم متكي به درآمدهاي نفتي نيست ولي در عين حال تمركزگرايي در قدرت سياسي را شاهد هستيم. بنابراين درآمدهاي نفتي به طور نسبي در عدم توزيع قدرت سياسي موثر است، اما دليل اصلي نيست.

Entering upon the 21st century, oil as a vital source and strategic energy is still playing important role in the life of oil-rich countries. Acquisition of this valuable energy led to a profound change and transition in the socio-political structure of these nations. It was these transformations that led theorists such as Mahdavi, Beblavi and Lavisyani to present their views about rentier states. Based on these theories, the countries where income from underground resources (preferably oil) forms 42% of their total revenues are called rentier states. Iran, too, is one of the principal petroleum producing and exporting countries that according to available figures and data has accounted over 42% of its entire income from oil until the last few years. Some of the Iranian researchers believethat the oil revenues to the state treasury have largely caused centralization and the emergence of modern government particularly absolutism. Studying oil revenues as an independent variable, the current piece of research aims to highlight and deliberate their impacts on the centralization of political powers. Consequently, with historical-descriptive research methodology, it tries to find answers to the queries such as: Whether the present Iranian state can be considered a rentier one? Whether or not spatial distribution of political powers in Iran has been affected by oil revenues over the last hundred years? The paper concludes that although oil incomes especially during the second Pehlavi era have been key factor in strengthening political powers. But in the first Pehlavi era or presently, despite the fact that the state is not dependent on oil revenues, even then we are witness to the process of centralization of political powers. Therefore, it can be said that oil incomes though laterally have been effective in the absence of spatial political power but that cannot be the actual reason.