مروري بر تاريخ حبس در قرون نخستين اسلامي

A Review on the story of “Imprisonment” during early Islamic Centuries

در ايران پيش از اسلام، حبس و محبس از جايگاه خاصي برخوردار نبودند و « مجازات محكومان» داراي معناي حقوقي و يا سياسي ويژه‏اي نبود. هر چند كه منابع و متون تاريخي از حبس شاه‏زادگان و مدعيان تاج و تخت و هم‏چنين مخالفان حكومتي حكايت مي‏كند كه مي‏توان دست‏گيري و حبس پيروان فرقه‏هاي ديني مانوي و مزدكي در دوران ساسانيان را از مصاديق وجودي اين گونه محيط‏ها برشمرد. در دوران اسلامي و در زمان پيامبر(ص) و خلفاي راشدين نيز، محبس و حبس داراي جنبه كيفري نبودند، هرچند كه در كتاب و سنت، از مشروعيت حبس، محبس و محبوس به كرّات ياد شده است. اما دوران خلافت بني‏اميه را بايد آغاز خروج جايگاه حبس و محبس از مسير اصلي آن دانست كه عملاً به محل آزار و شكنجه مخالفان حكومت‏ها و مجرمان تبديل شد. از آن پس، جنبه‏هاي تربيتي، تاديبي و اصلاحي محبس ناديده گرفته شد و در تمام دوران عباسي اين وضعيت ادامه يافت. گسترش تعداد زندان‏ها به معناي بهبود وضعيت داخلي آن‏ها شمرده نمي‏شد، و علاوه بر رنج و سختي‏هاي ناشي از شكنجه‏هاي محيط محبس بايد از نامناسب بودن شرايط زيستي آن غافل نبود. در اين بين، اقداماتي محدود در راستاي بهبود وضعيت دل‏خراش محبس‏ها، توسط برخي از دولت‏مردان صورت گرفت كه تنها براي مدتي كوتاه به تسكين سختي محيط‏هاي حبس و محبس‏هاي قرون نخستين اسلامي انجاميد. مقاله حاضر، با مروري بر تاريخ حبس، تعاريف مترتب بر آن را از دوران پيش از اسلام تا پايان دوره عباسي، و شرايط موجود محبس‏هاي آن روزگار را، ضمن توجه به مسايل فقهي و حقوقي مترتب بر اين اماكن از منظر تاريخي، مورد بررسي و تحليل قرار مي دهد.

“Prison” and “Imprisonment” were not regarded legally during preIslamic Iran, and “punishing the condemned” was not significant legally and politically, however, there are some historical references and texts that show imprisonment of some princes and kingship claims and also imprisonment of Manichaean’s and Mazdak’s followers during the Sassanid period. Although, during Islamic period and at the time of Mohammad – the Muslim’s prophet- and the first four caliphs, “imprisonment” and “prison” had not penal significance, there are many documents in Quran and Sunnah that shows the legality of “imprisonment”, “prison” and “prisoner”. But Umayyad period might be the beginning of missing legal significance for “imprisonment” and “prison” and it changed to torture the prisoners. From that time, the correctional and training significance of “imprisonment” was ignored, and it continued during Abbasid period. Increasing the number of prisons was not the meaning of their improvement, and their subsisting environment was bloody critical in addition to prisoners’ torment. Under this condition, some limited measurements were done by government and rich men to improve the hearth-breaking conditions of prisons that were helpful to ameliorate the prisons just for a short time during the early Islamic centuries. This article is aimed to review the history of “prison”, its derived definitions from preIslamic ages to the end of Abbasid period, existing conditions of the prisons during that time, considering derived religious and legal matters of prisons historically.