آسيب «نقل به معنا» در احاديث، عوامل و پيامدها

بدون شك مهمترين راه دستيابي به احكام و آموزه‌هاي ديني بعد از قرآن كريم، سنت پيامبر? و ايمه? است كه در قالب هزاران حديث در كتب متعدد روايي گزارش شده‌است. در اين ميان، هر دين‏شناس و حديث‏پژوهي براي فهم صحيح روايات، دو مرحله را بايد پشت سر گذارد: در مرحله نخست، به فراهم‏سازي مقتضيات و شرايط ايجابي فهم درست حديث توجه نمايد و در مرحله دوم، پس از شناسايي آفات و موانع فهم حديث، در پي زدودن آنها بر‏آيد. با توجه به آسيب‌پذير بودن احاديث، استفاده از اين گنجينه پربها، به مقدماتي نياز دارد كه يكي از آنها شناسايي آسيبهاست تا حديث‌پژوه نسبت به زدودن اين آسيب و پيامدهاي نامطلوب آن در حوزه فهم حديث اقدام نمايد. «نقل به معنا» يكي از اين آفتهاست كه اين مقاله با روش توصيفي ـ تحليلي، بدان اختصاص يافته است. اين نوشتار، پس از مقدمه‏اي در طرح زمينه بحث و ذكر پيشينه آن، جايز بودن و جايز نبودن نقل به معنا از ديدگاه روايات و انديشوران اسلامي به طور مستدل پرداخته و در ادامه درباره‌ي عوامل و پيامدهاي نقل به معنا بحث كرده و در پايان نيز ضمن بيان نمونه‏هايي از تاثيرات نامطلوب اين پديده، راه علاج آن را ذكر كرده است.

There is no doubt that the way to gain access to religious rulings and doctrines is the sunna of the Prophet and the Imams, as only second to the Holy Qur’an, which is reported in thousands of traditions in various tradition books. In the meantime, every theologian and hadith researcher has to leave behind two stages for a proper understanding of traditions: in the first stage, he is to consider preparing the positive exigencies and conditions for proper understanding of the hadith and in the second stage, after identifying the pitfalls and obstacles to understanding hadith, is to proceed to eliminate them. Given the vulnerability of ahadith, making use of this invaluable treasury demands certain preparations, one of which is to identify the pathologies in order for the hadith researcher to take measures in eliminating these pathologies and their undesirable consequences concerning understanding of hadith. “Non-literal transmission” (naql bi ma‘na) is one of these pitfalls that the present article is addressing with a descriptive-analytic method. After a brief account about the preparation of the ground for the discussion and pointing out its background, the writing deals with the permissibility and impermissibility of non-literal transmission from the viewpoint of traditions and Muslim thinkers in a well-reasoned way and goes on to discuss the factors and consequences of non-literal transmission. In conclusion, while presenting some examples of the undesirable consequences of this phenomenon, it provides its remedy, as well.