افضليّت امام از ديدگاه فرق كلامي

يكي از ويژگي هاي امام كه مورد اختلاف متكلمان مسلمان واقع گرديده، افضليّت او از ساير افراد امّت است. افضليت در نظر ايشان از دو حيث مطرح است: نخست افضليت به معناي فزون تر بودن كرامت و ثواب او در نزد خداوند و دومي افضليت در صفاتي كه شرط امامت ظاهري است. متكلمان اماميه به اتفاق افضليت از هر دو حيث را از شرايط ضروري امامت مي دانند. اين مساله براي اولين بار از طرف شيعيان مطرح گرديد تا با تكيه بر افضليت امامان خود، احقّ بودن ايشان براي امامت را اثبات كنند. در افرادي كه از طرف امام به حكومت نصب مي شوند مثل واليان، اميران و قضات، اگرچه افضليت مطلق شرط نيست، ولي ايشان نيز بايد در آنچه بر آن ولايت مي يابند، از رعاياي خود افضل باشند و در هيچ حال تقدّم مفضول بر فاضل جايز نيست. اما متكلمان اهل سنّت در اين مساله ديدگاه واحد و ثابتي نداشته اند. گروهي در مقام نظر از وجوب امامت افضل جانبداري كرده و در واقعيت تاريخي ترتيب خلفا را به ترتيب افضليت آن ها دانسته اند. اما اكثر معتزله و اشاعره امامت افضل را ضرورتاً به مصلحت ندانسته و به عذر حفظ مصالح امت، به جواز امامت مفضول با وجود افضل راي داده اند. هرگروه در اثبات مدّعاي خود به دلايلي از كتاب، سنّت، اجماع، و عقل تمسك كرده اند. با عنايت به اين كه پذيرش هريك ازاين دو مبنا تاثير عميقي در ترسيم ساختار نظام سياسي – حكومتي اسلام دارد، اين مقاله در پي آن است كه به تبيين و نقد ديدگاه ايشان در اين خصوص بپردازد.

One of the Imamʹs features, which has been controversial among the Muslim theologians is his superiority over other people of the community (umma). From their viewpoint, superiority is brought up in two aspects: first, superiority as surplus of nobility and reward with God; and the second, superiority in attributes, which is a condition for apparent Imamate. Imamiyya theologians unanimously view the superiority in both aspects as among the prerequisites for Imamate. This issue was first set forth by the Shias so as by relying on the superiority of their Imams they would prove the rightfulness of their Imamate. As for the people who were appointed as government officials, such as governors, military commanders, and judges, although superiority is not an absolute condition, they are to be superior over the subjects in what they are in charge of; and in no way the precedence of the inferior (mafdul) over the superior (fadil) is permissible. But, the Sunni theologians have had no unanimous and consistent viewpoint. Some have theoretically supported the necessity of a superior Imam and have regarded the order of the caliphs in its historical reality in the order of their superiority. However, most of the Mutazilites and Asharites have not necessarily deemed advisable the superior Imamate and have, under the pretext of protecting the ummas interests, opined for the permissibility of inferior Imam despite the presence of the superior one. Each group has resorted to some evidence from the Book, Sunna, consensus (ijma‘), and intellect to prove their own claim. Given that the acceptance of each one of these two bases would have a profound impact on outlining the politico-governmental structure of Islam, this article seeks to explain and critically review their viewpoints in this respect.