سنجش تطبيقي وقف طيّ دوره‌هاي قاجاريه و پهلوي

Comparative Assessment of Endowment Dduring Qajar and Pahlavi Periods

موضوع وقف و شكل‌گيري فضاهاي وقفي سابقه ي ديرينه‌اي در شهر تهران دارد و با وقف قنات مهرگرد به‌وسيله ي بانويي زرتشتي آغاز و پس از اسلام با اشكال متنوعي شامل اماكن مذهبي، مسكوني، تجاري، فرهنگي- آموزشي، بهداشتي- درماني، تجهيزات زيربنايي، مستغلات و اموال منقول در قالب وقف هاي سنتي تا بنيادهاي عظيم خيريه وقفي تداوم يافته است. چگونگي و نوع تجلي فضايي موقوفات در سطح شهر تهران در هـر دوره‌اي را شـرايط اجتماعي- اقتصادي و كالبدي حاكم بر جامعه تعيين مي‌كند. از اين‌روست كه وقف و موقوفات در هر دوره‌اي در عين داشتن تشابهات، ويژگي هاي منحصر به‌فردي نيز دارند. در مقاله ي حاضر بر شناخت اين تشابهات و ويژگي ها و تغيير و تحول و علل آنها طيّ دو دوره قاجاريه و پهلوي بر اساس آمارها و اطلاعات در دسترس، سعي شده است. از اين‌رو اهداف وقف، نوع موقوفات و چگونگي توزيع فضايي آنها در سطح شهر تهران در اين دو دوره بررسي و با هم سنجش شده‌اند. نتيجه ي حاصل آنكه در دو دوره ي قاجاريه و پهلوي هدف عمده ي عمل به وقف، توسعه و نشر دين اسلام با گرايش غالب به مذهب شيعه بوده است. هرچند در كالبد شكافي آن، اهداف ديگري نيز وجود دارد. همچنين موقوفات عمدتاً از نوع درآمدزا به‌ويژه مغازه بوده است. وقف هم در اهداف و هم در نوع موقوفات روند تكاملي داشته و علاوه بر شكل سنتي به‌شكل بنيادهاي خيريه وقوع يافته است.

The issue of endowment and forming the endowment spaces has a long history in Tehran city. The endowment was started with Mehr Gord aqueduct endow by a Zeroastrian lady and has continued after Islam with different forms including religious, residential, commercial, cultural-educational, health, infrastructure facilities, real estate and properties in the form of traditional endowments up to great charity of foundations. The manner and type of spatial manifestation of endowments in Tehran city is being determined by the dominant social - cultural and physical conditions of the society. That is why that the endowment, while having similarities, has unique characteristics in each period of time. In this paper, it is tried to identify these similarities, characteristics, changes and their causes during Qajar and Pahlavi periods based on the obtained and available information and statistics. Therefore the endowment objective, type of endowments and their spatial distribution in Tehran city have been studied and compared with each other in two periods. The obtained results in two periods of Qajar and Pahlavi were the main purpose of endowment, development and spread of Islam with dominant tendency to Shiite religious. although there are other goals in its autopsy. Furthermore the endowments were mainly of income type especially the stores. Endowment both in the aim and type has an evolutionary trend and in addition to traditional form has happened in charity foundation form.