حقيقت يقين در حكمت و شريعت

معرفت به معناي مطلق آگاهي به علم حصولي و حضوري تقسيم مي شود. دخالت يا عدم دخالت قوا، وجود يا عدم واسطه و مفهوم بودن يا وجود بودن معرفت، سه ملاك براي تقسيم علم به حضوري و حصولي است. نخستين تقسيم علم حصولي به تصور و تصديق از سوي فارابي مطرح شده است و ديگر متفكران اسلامي همين تقسيم را تقويت كرده و بيشتر بدان پرداخته اند. علم حصولي به يقيني و غير يقيني نيز تقسيم شده است. يقين يا معرفت يقيني در لغت، به معناي زايل شدن شك است و در اصطلاح، معاني متعددي دارد كه همگي در نقطه‌اي اساسي مشتركند و آن ثبات و دوام آن است. وهم و شك و ظن از مفاهيم و واژه‌هاي مقدماتي در رسيدن به معناي يقين هستند و هيچ يك در مقايسه با ارزش مطلوب در يقين، از جايگاه قابل اعتنايي برخوردار نيستند، بلكه به عنوان اصطلاحي در علوم عقلي كاربرد دارند. جزم از واژه‌هاي نزديك به معناي يقين و به معناي اعتقاد راجح است. اما در برخي نظرات قابل خدشه بودن و وجود احتمال طرف مقابل آن (از مقدار آگاهي يا جهل)، آن را از ساحت اعتماد و هم‌طرازي با يقين دور مي‌سازد. قطع نزديك‌ترين معنا به يقين بوده و با بررسي تعاريف و انواع آن اين مطلب بيشتر تاييد مي شود. در عبارات متفكران اسلامي، علمي مورد اعتماد است كه تمام و كمال و غير قابل نقض و زوال باشد. بسياري از بزرگان اسلامي علم را همان يقين مي دانند كه با بالاترين رتبه از اعتماد معرفتي به آن را يقين نام نهاده‌اند. در متون ديني اعم از قرآن كريم و روايات معصومين (عليهم السلام)، يقين جايگاه والايي دارد. قرآن كريم استدلال غيريقيني را معتبر نمي داند و تاكيد مصرانه اي بر ارايه برهان و دليل يقيني در اثبات معارف دارد. روايات نيز در اين زمينه به اهميّت يقين و ارزش آن پرداخته اند. قرآن كريم و به تبع آن روايات، مراتبي از يقين را ترسيم كرده‌اند كه هركدام علاوه بر امتياز يقين بودن، رتبه متفاوت از يكديگر دارند؛ علم اليقين، عين اليقين و حق اليقين، به ترتيب، سه مرتبه يقين مي باشند