طَور ماوراي عقل

Going beyond Reasoning with a Look at Saʹʹadatnameh and Golashan-e-Raz

در تاريخ انديشه اسلامي جستجو براي دست‌يابي به معرفت حقيقي تحت چهار عنوان؛ فلسفه، كلام، حكمت اشراق و عرفان و تصوّف صورت گرفته است. طريق انديشندگان اشراقي با اندكي تفاوت به طريق عرفا و صوفيه نزديك است. حكماي اشراقي و عارفان و صوفيان پاكدل، تمام همّ خويش را صرف تصفيه دل از رذايل و تحليه آن به فضايل نموده و كوشيده‌اند تا آينه دل را از خار انكار و نقوش‌اغيار به‌آب ذكر، شست و شو دهند تا بتوانند جمال محبوب ازلي را در آن تماشا كنند. از نظر عرفا و صوفيه و انديشندگان اشراقي، «طور ماوراي عقل» يكي از راههاي نيل به معرفت‌‌حقيقي است. «طور» كلمه‌اي قرآني است و مفهوم طور ماوراي عقل را در آثار قدماي بزرگ صوفيه، قبل از قرن‌پنجم مي‌توان يافت. اين تعبير ظاهراً نخستين بار از آثار غزالي وارد عرصه شعر و ادب عرفاني فارسي شده است و سپس آن را در آثار عين القضات همداني، عطّار نيشابوري، و حتي فلاسفه عصر صفوي، مي‌توان يافت. شيخ محمود شبستري كه در آثار خود تحت تاثير افكار و انديشه‌هاي امام محمّد غزّالي است. در نوشته‌هاي خويش، براي اثبات هر حقيقتي از حقايق و نيل به معرفت يقيني، علاوه بر عقل و نقل، به كشف و شهود و ذوق نيز قايل است. از نظر او انسان، وراي طور عقل و استدلال، اطوار ديگري دارد كه به كمك آنها مي‌تواند به اسرار نهفته و بيرون از حيطه عقل نظري، دست يابد و به معرفت واقعي برسد. شبستري برترين و بالاترين مرتبه معرفت رايگانگي عارف و معروف و از ميان رفتن وَهمِ اِثنينيّت و تمييز ميان آنها مي‌داند كه در زبان صوفيه و عرفا از آن به «بقا بعد الفنا » نيز تعبير مي‌شود.

The search to achieve true inner knowledge in the history of Islamic thought has been done in four categories: philosophy, scholastic theology, theosophy, and mysticism. Transcendental (اشراقي) thinkers are somehow close to mystics. Pure-hearted theosophists and mystics have done their best to cleanse their hearts of wickedness and meanness and to fill their hearts with virtues. They have endeavoured to shine the mirror of the heart in order to behold God more clearly. Mystics, Sufis, and transcendental thinkers believe that one of the ways to achieve true knowledge is to go beyond reasoning. Ghazzali was the first to use this concept in Persian mystic literature. It can also be found in the works of Ein al-Qozat Hamadani, Attar Neishaboori, and even Safavid philosophers. Sheikh Mahmood Shabastari, influenced by Ghazzaliʹs thoughts and ideas, believes in the use of inspiration and intuition, in addition to wisdom and narration, to prove any truth and to achieve true knowledge.