تصوير زندگيِ پس‌از مرگ در فلسفه ابن‌سينا

The Picture of the Life After Death in Avicenna’s Philosophy

ابن‌سينا به معاد روحاني و جسماني اعتقاد دارد، ولي صرفاً به بررسي فلسفي معاد روحاني مي‌پردازد و معاد جسماني را به دين واگذار مي‌كند. تصويري كه او از معاد روحاني به دست مي‌دهد بر فيلسوفانِ پس‌از او بسيار اثرگذار بوده است. روش كار او چنين است كه ابتدا به ذكر پنج اصل درباره قواي نفس و رابطه آنها با لذّت و الم هر يك مي پردازد و آن‌گاه اين پنج اصل را در مورد نفس ناطقه پياده مي كند. علّتْ آن است كه بر اساس نفس‌شناسي او ذات نفس عقل است و حواسّ ظاهر و باطن به علّت تعلّق نفس به بدن تحقّق دارند و به همين علّت بعد از مرگ كه بدن وجود ندارد حواسّ ظاهر و باطن نيز معدوم‌اند و هر گونه معاد روحاني مربوط به قوّه ناطقه خواهد بود. او افراد بشر را با توجّه به جنبه نظري و ملكات عملي و همچنين مقصّر يا معاند بودن تقسيم مي كند و وضعيّت هر يك را در زندگي بعدي مورد بررسي قرار مي دهد. بخشي از مباحث او نيز به وضعيّت عدّه اي كه وي از آنها با تعابيري چون «نفوس بُله» و «نفوس ساده» ياد كرده اختصاص دارد. از نظر او عذابِ ناشي از جنبه نظريِ نفس دايمي است، ولي عذابِ ناشي از ملكات رذيله دايمي نيست و به پايان مي رسد.

Abstract The aim of this article is to examine Avicenna’s theory of the immortality of human soul. Avicenna believes in immortality of the soul and resurrection of the body but he engages in a philosophical investigation about the former not the latter. According to his view, religion has talked of resurrection of the body in detail. The picture he presented of the immortality of the soul, viz spiritual immortality, was very impressive on Muslim philosophers. In illustrating the situation of the soul after death, first he mentions five principles about the pleasures and pains of the faculties of the soul and then makes use of these principles to explain the pain and pleasure of the intellect. Given that vegetative and animal faculties have embodied realizations and are evolved from the soul’s attachment to the body, they can’t survive the bodily death, so any kind of immortality belongs to intellect. He divides human beings according to the intellectual aspect of their souls and their habits and also according to their being adversary or culpable, and explains their position in the afterlife. He also explains the position of whom that couldn’t reach to intellect (bulh) in their earthy life. According to Avicenna, the punishment of intellectual aspect of the soul is everlasting but the punishment of the behavioral bad habits of the soul is temporary.