ارزيابي عملكرد دانه و اجزاي آن در ژنوتيپ‌هاي گندم در شرايط تنش خشكي انتهاي فصل در منطقه داراب

Evaluation of Grain Yield and Its Components in Wheat Genotypes under Terminal Drought Stress Conditions in Darab Region

به منظور مطالعه واكنش نه ژنوتيپ گندم نان و يك ژنوتيپ گندم دوروم به تنش خشكي ملايم و شديد پس از گلدهي، پژوهشي مزرعه‌اي در سال‌هاي زراعي 78-1377، 79-1378 و 80-1379 در ايستگاه تحقيقات كشاورزي حسن‌آباد داراب انجام شد. اين آزمايش به صورت طرح كرت‌هاي خرد شده با سه تكرار اجرا شد. عامل اصلي شامل سه سطح رطوبتي: مطلوب (آبياري براساس نياز آبي گياه، W1)، تنش خشكي ملايم ( W175% ، از مرحله 50% گلدهي رقم شاهد (چمران) تا مرحله رسيدگي فيزيولوژيك) و تنش خشكي شديد (W150% ، از مرحله 50% گلدهي رقم شاهد (چمران) تا مرحله رسيدگي فيزيولوژيك) و عامل فرعي شامل 10 ژنوتيپ گندم بود. نتايج نشان داد تنش خشكي ملايم و شديد سبب كاهش عملكرد دانه و اجزاي آن در كليه ژنوتيپ‌ها گرديد. عملكرد دانه در شرايط تنش خشكي ملايم و شديد كاهش معني‌داري (P < 0.05) داشت. علت اصلي افت عملكرد دانه در تنش خشكي ملايم (8/21%) و شديد (7/40%) كاهش تعداد دانه در سنبله و در مرتبه بعدي وزن هزاردانه بود. ژنوتيپ شماره 6 بيشترين عملكرد دانه (5352 كيلوگرم در هكتار) را در شرايط مطلوب توليد كرد، در حالي كه بيشترين عملكرد دانه در شرايط تنش خشكي ملايم (4178 كيلوگرم در هكتار) و شديد (3505 كيلوگرم در هكتار) مربوط به ژنوتيپ شماره 9 بود و ژنوتيپ شماره 6 در مرتبه بعدي قرار داشت. با توجه به اينكه شاخص‌هاي تحمل به تنش (STI)، ميانگين هندسي بهره‌وري (GMP) و ميانگين بهره‌وري (MP) بيشترين همبستگي معني‌دار را با عملكرد دانه در شرايط مطلوب، تنش خشكي ملايم و شديد داشتند، به عنوان شاخص‌هايي مناسب جهت انتخاب ژنوتيپ‌هاي متحمل به خشكي توصيه مي‌شوند. با در نظر گرفتن اين شاخص‌ها، ژنوتيپ‌هاي شماره 6 و 9 متحمل‌ترين ژنوتيپ‌ها به ترتيب در شرايط تنش خشكي ملايم و شديد بودند. تجزيه همبستگي عملكرد دانه با صفات ديگر، نشان داد كه در هر سه شرايط رطوبتي، عملكرد زيست‌توده و شاخص برداشت بيشترين همبستگي معني‌دار با عملكرد دانه را داشتند. مي‌توان گزينش ژنوتيپ‌ها براي عملكرد دانه بالاتر در كليه شرايط رطوبتي را با استفاده از صفات داراي بيشترين ضريب همبستگي معني‌دار با عملكرد دانه انجام داد. پيشنهاد مي‌شود ژنوتيپ‌هاي شماره 6 و 9 به دليل داشتن پتانسيل بالاتر عملكرد دانه، در برنامه‌هاي به نژادي گندم براي بهبود تحمل به تنش خشكي انتهاي فصل مورد استفاده قرار گيرند.

Nine bread wheat and one durum wheat genotypes were evaluated under non-stress, mild and severe terminal drought stresses conditions at Darab Agricultural Research Station in three cropping seasons (1998-2001). Split plot arrangements in randomized complete block design with there replications was used. Main plots included: three moisture regimes (1. non stress, 2. mild drought stress: 25% reduction of water requirement from 50% anthesis of local check cultivar (Chamran) and 3. severe drought stress: 50% reduction of water requirement from 50% anthesis of local check cultivar (Chamran). Ten wheat genotypes were randomized in sub-plots. Results indicated that mild and severe drought stresses significantly (P < 0.05) decreased grain yield for all genotypes. Main reason for grain yield reduction in mild drought stress (21.8%) and severe drought stress (40.7%) was reduction in grain number per spike and thousand grain weight, respectively. Genotype no. 6 produced the highest grain yield (5352 kg ha-1) in non-stress conditions. The highest grain yield in mild drought stress (4178 kg ha-1) and severe drought stress (3505 kg ha-1) conditions was obtained from genotype no. 9. Stress tolerance index (STI), geometric mean productivity (GMP) and mean productivity (MP) showed the highest correlation with the grain yield in non-stress, mild and severe drought stresses conditions. Therefore, these indices are suggested for selection for drought tolerant genotypes. According to these indices, genotypes no. 6 and 9 were the most tolerant genotypes under mild and severe drought stresses, respectively. Correlation analysis showed that biological yield and harvest index had significant and positive correlations with grain yield in all three moisture regimes. Therefore, genotypes no. 6 and no. 9 are suggested to be used in wheat breeding programs for improving terminal drought tolerance.