بررسي انديشه‌هاي پارادوكسيكال (متناقض) در شعرنظامي

Paradoxical Views in Nezami’s Poetry

نظامي، شاعري‌ است كه جوهر شعر و شاعري در وي قوي‌تر، پرمايه‌تر و پر‌رنگ‌تر از جنبه‌هاي فكري‌ـ‌ فلسفي، و پويايي انديشه در مسير چون و چرا‌ها و حيرت‌ها و دگرگوني‌ها است. سير تفكّر و اعتقاد و انديشه‌ي او بيش‌تر جريان ثابت و مستمرّي را مي‌پويد كه همانند شيوه‌ي زندگي‌اش، نسبتاً آرام و بي‌افت و خيز است. ديدگاه‌هاي اعتقادي‌- مذهبي وي نيز كه بر مسلك اشاعره است، با كاربري ناچيز و ناقابل عقل با « پاي چوبينش »! بيش‌تر بر اين يك‌دستي و يكساني مدد‌رسان مي‌باشد. چون اساساً اعتراض بر هر چيز و هر جرياني، از تفكّر و مقايسه خيزد و ابزار لازم آن هم عقل و خرد است. در تفكّري كه عقل، گرچه گاه ستايش شده و حتّي اثري به نام خرد‌نامه تاليف مي‌گردد، ليكن به كر‌ّات به ناكارآمدي و ناتواني آن تاكيد مي‌شود، كمتر چيزي مورد اعتراض و انتقاد واقع مي‌گردد. كلّ هستي با جرياني بسامان و مقد‌ّر « به آن چه بايد باشد»، جاري است و اين نگرش، جهان‌بيني يك‌دست و ثابتي را مي‌نمايد كه در آن جاي تضاد و تناقض خالي است و يا كمتر ديده مي‌شود. از طرفي برتري و غلبه‌ي قوه‌ي شاعري و جوهره‌ي شعري نيز در شاعر، مزيد بر علّت است. و اين مجموع از نظامي شاعري ساخته داستان‌پرداز كه بيش از هر چيز قدرت تخيّل و وصف و ايجاد هيجان و جاذبه‌هاي ذوقي و عاطفي و حسّي در او خودنمايي مي‌كند تا تخيّل و تفكّر و چون و چراهاي برخاسته از حيرت و چالش‌هاي عقلي. لذا، در حوزه‌ي تناقض‌هاي فكري او بيشتر با كليّت‌ها مواجهيم تا با جزييّات فكري و انديشه‌هاي دقيق موردي.

Nezami was a great poet whose poetic aspect was more dominant and stronger than his philosophical aspect and his interest in the “whys” and “hows” of life. The history of his thoughts and views was rather constant and standing, as his life was. Like all Ashʹarites, his religious views are based on little use of wisdom and its "wooden foot”, which is responsible for his consistency and constancy. Any protest and nonconformity derives from cogitation, comparison and application of wisdom. Nezami sometimes praises wisdom; he even wrote a book about the merits of wisdom, but, in many places, he denunciates wisdom and emphasizes its inapplicability. This is why we find little protest and challenge in his thought. In Nezamiʹs thought, the entire world moves towards its destined goal. Such a view requires a total monolithic worldview in which there is little room for contradiction and conflict. Moreover, the dominance of his poetical self over his philosophical aspects has aggravated he situation. This combination makes Nezami a storyteller whose chief concern is fantasy, description, excitement, emotion and attractions, not philosophical investigation and questioning. Therefore, in terms of philosophical contradictions we find holistic and general schemes, not detailed and subtle workings of reason.