چكيده فارسي :
مساله‌ي جبر و اختيار، نه تنها يكي از پيچيده‌ترين مباحث علم كلام است، بلكه از مسايلي است كه از محدوده‌ي حوزه‌هاي درس و بحث مدرسي، فراتر رفته؛ و از گذشته‌هاي بس دور، فكر بشر را به خود مشغول داشته، و عارف و عامي را در انديشه فرو برده است. تعابير و اصطلاحهايي همچون: بخت و اقبال و تقدير و سرنوشت، حاكي از گونه‌اي باور فطري به سيطره‌ي جبر، بر زندگي انسان است، و از طرف ديگر وجود تدبير و انديشه و انتخابِ عمل در انسان، كه بازتاب قدرت اختيار است، از ويژگيهاي ذاتي بشر است.
مولانا جلال‌الدّين محمّد بلخي هم، كه يكي از ژرف انديش‌ترين چهره‌هاي ماندگار بشري است، به سادگي از كنار اين مساله نگذشته؛ و در مثنوي شريف خود در داستانهاي گوناگون و به مناسبتهاي مختلف آرا متضارب اهل كلام را در مساله‌ي جبر و اختيار، به بهانه‌ي بحث و جدال ميان بازيگران داستانها، به ميان كشيده، و نظريّه‌هاي مخالف و متضاد آنها را، به گونه‌اي با آيات و احاديث و استدلالهاي عقلي و تاريخي، مستدلّ ساخته، كه گاهي خواننده‌ي مثنوي را چنان در حيرت فرو مي‌برد كه در ترجيح يكي از نظريّه‌ها بر ديگري فرو مي‌ماند، و حتّي نمي‌داند كه بالاخره خود مولانا كدام نظريّه را بر ديگري ترجيح مي‌دهد.
در اين مقاله، سعي شده است كه: موارد مختلف بحث جبر و اختيار در مثنوي مولوي، بررسي شده، با ديدگاههاي كلامي اهل سنّت (اشاعره و ماتريديّه)، و معتزله، منطبق گردد؛ و ديدگاه خاصّ مولانا در اين مساله توضيح داده شود.
چكيده لاتين :
The problem of fatalism and free will is not only one the most sophisticated issues of Islamic Theology, but it is also an issue which has stepped beyond the limits of the religious schools and Teachings; from the very ancient times, it has occupied manʹs mind and both the mystic and the Plebeian have been contemplating it. Various expressions and interpretations such as: Chance and Fortune; Destiny and fate are suggestive of the fact there is a sort of natural belief in the authority of Determinism over manʹs life; on the other hand, the contemplation and choice of action in human Being which the reflection of the power of free will is is one of manʹs inborn peculiarities.
Molana Jalalladein Mohammad Balkhi, too, who is one of the most persistent deliberators of manʹs figures, has not stayed aloof from the problem ; rather, in his noble mathnavi and in difficult stories and on various occasions , he, on the pretext of argumentation and controversy among the characters of the stories, has brought up the conflicting ideas of Islamic rationalists on the issue of Fatalism and Free Will , and has somehow based his their opposing and contradictory ideas on Koranic verses , traditions , historical and logical reasoningʹs that the reader of the Mathnavi sometimes become so perplexed that s/ he is unable to decide to prefer one over the other one ; and more importantly , Molana himself which theory to choose.In this article , it has been attempted to study the various cases of Fatalism and free will as reflected in molanaʹs mathnavi, and to compare them with the Sunnite theological views [Asharites, Maturideyya and the Moʹtazela (Separatists)]; and then, Molanaʹs specific view on this issue will be explained
