بررسي برخي پيامدهاي رويكرد نوين دو حوزه سينوي ـ صدرايي در معرفت‏شناسي قوه خيال

A Survey on the Sequels of Sina’i-Sadra’i Approaches for the Epistemology of Imagination

در نمط دهم كتاب اشارات، گفتمان فلسفي ابن‏سينا در باب قوه خيال و حس مشترك صورتي نو به خود گرفته است. وي در ذيل كاركردهاي اين دو قوه، ادراك و حفظ صوري را لحاظ مي‏كند كه به لحاظ وجودشناختي، متعالي از ماده بوده، در عالم غيب و ملكوت حضور دارند و به گونه مشاهده و از طريقي غيرحصولي براي نفس به دست مي‏آيند. لحاظ اين رويكرد به نتايجي چند در قلمرو معرفتي حكمت سينوي مي‏انجامد. از جمله اين پيامدها مي‏توان به حلّ معماي تجرّد يا مادّيت خيال نزد ابن‏سينا، اذعان ضمني وي به نظريه حركت جوهري و لحاظ فاعليت و پويايي نفس در فرايند ادراك اشاره كرد. در حوزه صدرايي، ملّاصدرا حسّ مشترك و خيال را قوه‏اي واحد لحاظ مي‏كند. وي يكي از علل دشواري پذيرش معاد جسماني را در نحوه نگرش جمهور به اين قوه و لحاظ مادي آن مي‏داند و دماغ را مظهر خيال به شمار مي‏آورد، نه محل آن. او به جهت جنبه عرفاني فلسفه خويش، قوه خيال را داراي سه ويژگي تجرّد مثالي، خلاقيت و جامعيت اضداد مي‏داند. از جهت دين‏شناختي، به واسطه اين سه ويژگي، مسيله معاد جسماني و وقوع تناسخ ملكي به گونه‏اي اتم تبيين مي‏شود.

In the tenth Namat of Ibn Sina’s Isharat, his philosophical discourse about the faculties of imagination and common sense takes a new form. He attributes to them understanding and maintaining images that transcend matter, belong to the world of unseen and the supreme dominion, and are conceived through vision and non-conceptual knowledge. This approach has epistemological consequences: solving the dilemma of materiality/ immateriality of imagination in Ibn Sina, and his implied admission to substantial motion and activeness of nafs in the process of understanding. Mulla Sadra, however, considers imagination and common sense as one faculty. He introduces the common theory of the materiality of this faculty as an obstacle to accepting bodily resurrection. Instead, he suggests brain to be the locus of manifestation for imagination, and not its place. He ascribes three characteristics to imagination, i.e. imaginal immateriality, creativity, and comprising the opposites, which make possible the explanation of bodily resurrection and angelic metempsychosis.