عهدنامه تركمانچاي و مسيله جانشيني: واكاوي علل مداخله روس‌ها در فرايند جانشيني

Treaty of Turkman Chāy and the Problem of Succession: an Investigation of Russian Interference in Qājār’s Succession Problem

بررسي اجمالي تاريخ دوره قاجار نشان مي‌دهد جانشيني از عرصه‌هايي بود كه دولت روسيه در آن بسيار مداخله مي‌كرد. در تاريخ كهنسال ايران هرچند مي‌توان نمونه‌هايي از مداخله بيگانگان در امر جانشيني يافت، براي نخستين‌بار، در دوره قاجار، جانشيني رسماً و در توافق‌نامه گلستان و عهدنامه تركمانچاي به عرصه قدرت‌نمايي روسيه تبديل شد و اين كشور بنابر فصل هفتم عهدنامه تركمانچاي از ولايتعهدي عباس‌ميرزا، كه در راه جانشيني با مشكلات و بحران‌هاي فراواني رويارو بود، حمايت كرد. اين پژوهش بر آن است تا با بررسي چالش‌هاي پيشاروي عباس‌ميرزا براي جانشيني، ريشه‌ها و عواملي را كه منجر به مداخله روس‌ها در عهدنامه تركمانچاي شد، تحليل كند. هدف اين پژوهش پاسخ به اين پرسش اصلي است كه چرا مسيله جانشيني در دوره قاجار رسماً و طي عهدنامه تركمانچاي زير نفوذ روس‌ها قرار گرفت؟مسيله جانشيني در دوره قاجار به‌سبب فقدان قوانين منسجم جانشيني و وابستگي آن به اراده شاه و رقابت شاهزادگان با وليعهد بر سر جانشيني، موجب اتكاي برخي شاهزادگان به دولت روسيه شد و اين كشور براي بهره‌برداري سياسي و گسترش نفوذ خود در ايران آن ‌را در معاهده‌اي رسمي زير نفوذ خود درآورد.

An introductory evaluation of Iran’s history during Q?j?r period shows that the problem of succession was a field of Russian interference in political matters of Iran. The history of foreign interference in successional problems of Persian throne might be traced as long as Achaemenid and Arsacid periods. Nonetheless, for the first time in early Q?j?r period and through the Gulist?n and Turkman Ch?y treaties, a foreign power, namely Imperial Russia, interfered formally in successional problem of Q?j?r dynasty. According to the seventh chapter of Turkman Ch?y treaty, the Tsar guaranteed the right of Abb?s M?rz? and his house for the Persian throne. It seems there were serious challenges which threatened Abb?s M?rz?’s elevation to kingship of Iran and these challenges played an effective role for Russian formal interference in the problem of succession. This paper aims to give an explanation of this problem through analyzing the range of causes which paved way for Russian interventional activities. According to its main hypothesis, a number of causes such as lack of a firm and clear succession law, its dependence on the King’s arbitrary will and, a destroying rivalry between Q?j?r princes and the Vicegerent prepared the favorite ground for Russian interference.