تاويلي از مفهوم قلم در مثنوي «تحريمه‌القلم»

An Interpretation of the term "qalam" in Tahrimat-ol-Qalam Mathnevi

يكي از مثنوي هاي كوتاه سنايي غزنوي، كه كمتر مورد توجّه قرار گرفته و صحّت انتساب آن به وي نيز مسلّم است، «تحريمه القلم» است كه شاعر در آن به ستايش قلم مي پردازد. قلم در ادبيّات فارسي همواره از جايگاه والايي برخوردار بوده است و شاعران و نويسندگان به ستايش آن پرداخته اند. در ادبيّات عرفاني ما از قلم با تعابير گوناگوني چون نخستين آفريده، جوهر، عقل، ملك، نور و... ياد شده است. به نظر عرفا نخستين آفريده همان انسان كامل است كه بايد پس از قوس نزولي در مراتب آفرينش، قوس صعودي را تا رسيدن به مرحله كمال بپيمايد. در اين مقاله با تبيين اين مسيله با استناد به برخي متون عرفاني و به ويژه كتاب انسان كامل عزيزالدّين نسفي، بيان شده است كه قلم در مثنوي تحريمه القلم، با تاويلي مي تواند انسان كامل باشد و در واقع سنايي به نوعي كامل ترين آفريده را ستايش كرده است. گويا هدف سنايي از ستايش قلم (انسان كامل) توسّل به آن براي مبارزه با ظاهر سازي و سالوس ورزي زمانه و يافتن راهي براي رسيدن به كمال است. بر اين اساس، قلم به بيان مراحلي از سلوك مي پردازد و از اين جهت اين مثنوي، رساله اي كوچك در سير و سلوك به شمار مي آيد. ما در اين مقاله، نصايح قلم را در چهار عنوان: دعوت به پشيماني، دعوت به پرهيز از ظاهر سازي و سالوس ورزي، دعوت به تلاش و مجاهدت و دعوت به صداقت دسته بندي كرده‌ايم.

One of the short poems of Sanaei Qaznawi- who is a religious a religious poet of 6 th A.H- is Tahrimat-ol-Qalam. It is clear that this work refers to himself and is also less noted. Qalam in Persian literature has got a sublime nature and poets/writers have adored it. In mystic literature the Qalam has been referred to as the first creature, essence , wisdom, territory, light and etc. Mystics believe that the first creature is the perfect man who must, after his fall, return back to the holy state & regain his perfection. In this essay, this issue has been worked upon in regard to some of the mystic texts especially the prefect man by Aziz-ol-din Nasafi. This essay attempts to expresses the point that Qalam in Tahrimat-ol-Qalam is the same as prefect man indeed Sanaei tried to praise it as the prefect creature . The aim of Sanaei is to resist the hypocrisy of his day & finding a his way in order to transcend our essence. In this way, Qalam expresses some stages of mystic path (Selouk) and thus it can be regarded as a pamphlet of mystic path. This assay has categorized the advises of Qalam in the four field: invitation to regret, invitation to avoid hypocrisy encouraging honesty& fight against the ego.