نقش مديريت بهينه ي مصرف آب كشاورزي جهت افزايش بهره وري و پايداري منابع آب دشت هاي بحراني در نواحي خشك و كم آب كشور (مطالعه ي موردي: غرب دشت بيرجند )

The role of optimum management of farming water consumption to increase the exploitation and stability of water resources of critical plains in arid areas of the country

امروزه بشر در جريان شتابان توسعه براي تامين آب با مشكلات زيادي روبرو است. اين وضعيت دراقليم هاي خشك كم بارش، كه اكوسيستم هاي دخيل در تامين آب شكننده تر است، با وقوع خشكسالي‌ها و برداشت بي رويّه از ذخاير آب ، برنامه ريزان را با شرايط بحراني تري روبرو ساخته است. محدوديت منابع آبي، رشد سريع جمعيت و نياز به توليد بيشتر، سبب شده است كه بخش كشاورزي، نسبت به ساير بخش هاي مصرف كننده آب، تقاضاي بيشتري براي مصرف داشته باشد. بنابراين، مهمترين چالش بخش كشاورزي اين مناطق در شرايط كنوني چگونگي توليد بيشتر غذا از آب كمتر است. ايران با متوسط نزولات آسماني دويست وپنجاه ودو ميلي متر در سال در زمره ي مناطق خشك جهان محسوب مي شود. شصت وپنج درصد كشور ما را مناطق خشك و نيمه خشك تشكيل مي دهد، كه به طور متوسط مقدار بارندگي در آنها از صدوپنجاه ميلي متر در سال كمتر است. در بيشتر اين مناطق تنها منبع آبي تامين كننده تقاضاي بخش هاي اقتصادي و اجتماعي ذخاير آبي آبخانه هاست كه در چند دهه ي اخير به دليل مازاد برداشت ها با بيلان منفي روبرو شده اند. در خراسان جنوبي از مجموع سي دشت، سيزده دشت ممنوعه و سه دشت حالت بحراني دارد. حاكميت اين شرايط به دليل مصرف آبي گسترده اي است كه جهت فعاليت هاي كشاورزي صورت مي گيرد در حال حاضر نود و يك درصد آب به دست آمده از آبخانه ها در بخش كشاورزي مصرف مي-شود. در دشت بيرجند افت سطح ايستابي سفره از بيست ويك سانتي متر به شصت سانتي متر رسيده است. در اين مقاله بررسي شاخص هاي بهره برداري آب كشاورزي در محدوده ي غرب دشت نشان دهنده ي كمترين بازده اقتصادي و اتلاف اين منبع مهم زيست محيطي است. كشت هايي مانند يونجه و چغندرقند با مصرف بالاي آب و بازدهي اندك اقتصادي، كمترين بهره وري آب مصرفي را نشان داده است. با توجه به بالا بودن ميزان مصرف آب و بازدهي اندك اقتصادي محصولات زراعي در واحد مصرف آب، به منظور تحقّق پايداري منابع آبي دشت بيرجند وبهبود وضعيت اقتصادي بهره برداران زراعي، ضروري است تا تغييراتي در تركيب و الگوي كشت صورت گيرد. نتايج حاكي از آن است كه جايگزيني پنبه به جاي كشت چغندرقند و يونجه و همچنين ذرت علوفه اي به عنوان يك كشت جديد و تكميلي پس ازبرداشت محصول گندم و جو انتخاب هاي مناسبي است. اين نوآوري به عنوان يكي از راههاي كم كردن نياز به آب، كه خود موجب برداشت كمتر از آبخانه دشت بيرجند مي شود، سبب بالا رفتن در آمد ناخالص زراعي نيز در منطقه خواهد شد.

Nowadays, mankind is encountering periodic problems to provide necessary water in the fast process of development. This is while the environment and ecosystems based on water resources encounter droughts and shortage of water resources especially in arid and semi-arid areas under critical conditions. Limitations of water resources, fast growth of population, and the requirement to produce more food in such areas have caused the agriculture section to demand for more water than other sections. Iran, with the average rainfall of nearly 252 mm per year, is located in one of the arid regions of the world. 65% of our country consists of arid and semi-arid regions in which the average annual rainfall is less than 150 mm. In most of these regions, the only water resources providing economical and social demands originate from the aquifers, being in poor condition in recent decades due to overuse. Presently, from among the 30 plains in southern Khorasan, 13 plains have been declared as “forbidden” and 3 are in critical conditions. Such a condition is brought about due to more demands for water necessary for agricultural activities, so that 91% of the water extracted is consumed by the agriculture sector. In the plain of Birjand, the decline of water surface has increased from 21 cm to 60. The investigation of farming water consumption in the west of this plain indicates the lowest economical output—thus wasting the most important environmental resource. Producing plants like hay and beet with high water consumption and low economical output is an instance of such a waste. For the stability of water resources in the plain and economical production of the crops, it is necessary to make changes in the pattern and composition of the plants produced in the area.