نگاه ديگرگونه مولانا به مساله جبر و اختيار

Moulana’s different approach to the question of Determinism and Free will

جبر و اختيار از مسايل مهم كلامي ـ ديني است كه در عرفان و فلسفه نيز مورد بحث و بررسي قرار گرفته است. با پذيرش جبر، معماي مسووليت انسان و معماي خلق گناه از سوي خدا مطرح مي‌شود و با قبول اختيار (تفويض) معماي محدود شدن قدرت خدا و استثناپذيري، قانون استثناناپذير علّيّت چهره مي‌نمايد. متكلمان، فلاسفه و عرفا، هر يك با معيارهاي خود كوشيده‌اند به حل معماها نايل آيند. مولانا با نگاهي ديگرگونه به موضوع: اولاً بيان مي‌كند كه جبر و اختيار چونان هر مساله فلسفي ديگر جدليّ ‌الطرفين و بحث درباره آن پايان ناپذير است؛ ثانياً نشان مي‌دهد كه به لحاظ عملي، هر دو مساله مورد نياز انسان است و انسان برحسب نياز خود گاهي بدين و گاهي بدان روي مي‌آورد؛ ثالثاً چون مساله را از منظر كثرت‌گرايي يا دوگرايي مي‌نگرد، چونان يك فيلسوف خردگراي آزادانديش به تبيين و توجيه اختيار مي‌پردازد و چون از منظر يك گرايي (وحدت‌گرايي) به موضوع مي‌پردازد، همانند هر عارف وحدت‌گرا در برابر خود جبري مي‌بيند كه عين اختيار و برتر از اختيار است و بر آن نام «جبر چو جان» مي‌نهد.

Determinism and freewill are among the principal religious and discourse related issues which have been the subject of many discussions and investigations in Philosophy and Mysticism. Upon acceptance of determinism the mystery of man’s responsibility and the riddle of creation of sin arise and upon acceptance of freewill (Tafviz) we are faced with the paradox of limitation of God’s power and an exception to the ultimate law of causation emerge. Legal theorists, philosophers, mystics, each with their own criteria have attempted to solve the riddles. Moulana however cast a different look on the subject. Firstly he maintains that determinism and freewill like any other philosophical problem is disputable and discussion over it is endless. Secondly he illustrates that for practical reasons both problems are required by man and depending on his need, man sometimes inclines towards one or the other. Thirdly, since he looks at the problem from the pluralistic or dualistic perspective as a rational philosopher and a free thinker he justifies free will and from a monotheistic perspective, as a mystic believing in monotheism, confronting him he sees a determinism which is the same as free will and superior to that which he calls < determinism like spirit > .