ابن‌سينا و طبقه‌بندي حكمت

Ibn Sina and the Classification of Philosophy

يكي از آثار مسلم الانتساب ابوعلي حسين بن عبدالله بن‌سينا (370-428) «رساله اقسام الحكمه» (تقاسيم الحكمه، اقسام العلوم العقليه) است كه احتمالاً بين سالهاي 392 تا 412 نگاشته شده است. اين رساله از يك مقدمه، 11 فصل و يك خاتمه تشكيل شده است. ابن‌سينا در اين رساله 15 علم طبيعي، 15 علم رياضي، 7 علم الهي، 3 علم در حكمت عملي، و 9 علم منطقي و در مجموع 49 علم اصلي و فرعي حكمي را به اختصار معرفي كرده و به مهمترين كتب مرجع هر رشته نيز اشاره كرده است. در اين رساله عناوين 20 كتاب ارسطو، و كتبي از افلاطون، اقليدس، بروسن و فرفوريوس آمده است. مفاد اين رساله در ديگر آثار ابن‌سينا از قبيل مدخل منطق و الهيات الشفا ، دانشنامه علايي، عيون الحكمه و حكمه المشرقيين به نحوي دنبال و تكميل شده است، هر چند اين رساله مشروح‌ترين اثر ابن‌سينا در موضوع طبقه‌بندي علوم و تقسيم حكمت است. طبقه‌بندي حكمت از سوي ابن‌سينا در اين رساله متخذ از ميراث ارسطويي است. استخوان‌بندي تقسيم حكمت به نظري و عملي، و تقسيم ثلاثي هر يك، در دوران اسلامي در دو رساله «التنبيه علي سبيل السعاده» و «ما ينبغي ان يقدم قبل تعلم فلسفه ارسطو» فارابي و «مفاتيح العلوم» خوارزمي به چشم مي‌خورد. طبقه‌بندي اصلي حكمت رياضي و طبيعي نيز قبلاً در رساله «كميه كتب ارسطوطاليس و ما يحتاج اليه في تحصيل الفلسفه» كندي آمده است. اهميت اين رساله از سويي در تثبيت موارد فوق از سوي ابن‌سينا و تبديل آن به طبقه‌بندي رسمي در دوران اسلامي است، چرا كه اكثر طبقه‌بندي‌هاي فوق در كتاب پرآوازه «احصا العلوم» فارابي رعايت نشده است، و از سوي ديگر ناشي از ابتكارات ابن‌سينا در فصول چهارم، نهم و دهم اين رساله (فصول حكمت عمليه و حكمت الهيه) است. تقسيم سياست مدني به علم مُلك و علم نواميس؛ تاسيس علم نواميس (دين شناسي فلسفي)؛ پافشاري بر عدم مخالفت حكمت با وحي و شريعت، اعتبار احكام وحي در حوزه ممكنات عقلي، و اذعان به محدوديت ادراك عقلي و خضوع عقل در برابر مفاد وحي در قلمرو ياد شده از ابتكارات اين رساله است. اين راه كه با كندي آغاز شد، با ابن‌سينا به بالندگي رسيد و با رويكرد «اصالت فلسفه» فارابي متفاوت است. ابن‌سينا مجردشناسي فارابي در «احصا العلوم» را به سه بخش خداشناسي، عقل‌شناسي و شناخت نفوس سماوي تجزيه كرد. جزييات و تفصيل هر پنج بخش با ابن‌سينا به اوج خود مي‌رسد، هرچند اين تقسيم نه از سوي ابن‌سينا و نه از سوي ديگر حكيمان در عمل رعايت نشده است. دو علم وحي‌شناسي فلسفي و آخرت شناسي فلسفي به عنوان علوم فرعي الهي براي نخستين بار توسط ابن‌سينا در اين رساله مطرح شده‌‌اند. ابن‌سينا در شرح اين دو علم به نكات مهمي در باب وحي و معاد جسماني اشاره كرده است. نفوذ رساله? اقسام الحكمه در دوران اسلامي به مراتب بيش از كتاب ارزنده«احصا العلوم» فارابي است. رساله‌اي كه بتواند متفكراني چون خواجه نصيرالدين طوسي، شهرزوري و قطب‌الدين شيرازي را به اقتباس (گاه تا حد نقل مستقيم) وا دارد و متفكران صاحب مكتبي چون غزالي را از تاثير خود بي‌نصيب نگذارد، جايگاه رفيعي در تاريخ طبقه‌بندي علوم در جهان اسلام دارد. رساله اقسام الحكمه ابن‌سينا يكي از سه اثر تاثيرگذار حوزه «طبقه‌بندي علوم» در دوران اسلامي، و از زاويه «منبع شناسي فلسفي» يكي از سه اثر اصلي اين دوران است. متن كامل اين رساله به زبانهاي لاتين، فرانسوي (3 بار) و فارسي و پاره‌هايي از آن به عبري و انگليسي ترجمه شده است. علي‌رغم انتشار مكرر دو چاپ غير مصحح، تصحيح انتقادي اين رساله براي نخستين بار بر اساس چهار نسخ خطي شماره‌هاي 4754 و 4755 كتابخانه دانشگاه استانبول،4651 كتابخانه ملك تهران و4852 كتابخانه اياصوفيه استانبول كه تاريخ كتابت آنها بين سالهاي 588 تا 724 است (گزيده شده از ميان 58 نسخه خطي) منتشر مي‌شود. از دستاوردهاي اين تحقيق كشف اثر محتمل الانتساب تازه‌اي از ابن‌سينا به نام رساله «اقسام علوم الاوايل» است.