مباني هستي‌شناسانه جامعه‌شناسي اسلامي

Ontological Foundations in Islamic Sociology

در اين مقاله درصدد بررسي مباني هستي‌شناسانه جامعه‌شناسي از ديدگاهي قرآني هستيم. با استفاده از آيات قرآن، چهار عنصر «خدا»، «انسان»، «زمين» و «پيوند ميان انسان با اين عناصر و انسان‌هاي ديگر»، پايه‌هاي اصلي (و البته حداقلي)، براي تشكيل جامعه انساني تشخيص داده شد. با محور قرار دادن دو عنصر «انسان» و «پيوند»، ماهيت هر يك را تحليل كرده، سپس به عناصر ديگر و نحوه اثرگذاري آنها بر اين دو عنصر پرداخته‌ايم. چنين نگاهي، جامعه‌شناسيِ موجودِ انسان ? محور را به يك جامعه‌شناسيِ خدا ? محور تبديل كرده، انسان را فقط امانتدار تلقي‌ مي‌كند. در اين نگاه قرآني، انسان موجودي دوبُعدي است: حيواني ? ملكوتي؛ يعني ميلي بي‌نهايت، هم به پستي‌ها و هم به فضيلت‌ها دارد. همين وضعيت در جامعه انساني كه محصول گرايش‌ها، روحيه‌ها، اخلاقيات، افكار و انديشه افراد است، نيز رخ مي‌دهد و درجه‌اي از هويت پست يا متعالي را در صحنه اجتماعي از خود به نمايش مي‌گذارد. در اين رويكرد، وجود سه عنصر قدرت، معرفت و گرايش‌هاي متضاد، ميداني براي ظهور متمايزترين ويژگي انسان، يعني اختيار دانسته شده ‌است. اين ويژگي، خود را در سطوح مختلف فردي، گروهي و اجتماعي نشان مي‌دهد. از ديدگاه قرآني، مشغوليت زياد انسان و جامعه انساني به گرايش‌هاي حيواني و نيز امور خارج از وي (طبيعت و زمين)، از يك‌سو و فراموشي و بي‌توجهي به خود ملكوتي و نيز خداوند، از سوي ديگر، باعث بيگانگي فردي و جمعي انسان‌ها مي‌شود. مهم‌ترين عامل براي برطرف كردن اين حالت، توجه به خدا و خود واقعي است. با توجه به اين رويكرد، براي اينكه تحليل كاملي از جامعه انساني داشته باشيم، همواره بايد به دو عنصر اصلي جامعه (فرد و جمع)، توجه داشته باشيم. همچنين، توجه به نوع رابطه اين دو با خداوند و هستي (طبيعت و زمين) نيز تاثير بسزايي در فهم رفتار فردي و اجتماعي انسان دارد.

The author of the present paper tries to view the ontological foundations of sociology from the Quranic perspective. Using the verses of the holy Quran, he considers God, man, earth, and the relationship between man and other men as four main components of a human society. Centralizing two elements, i.e. man and his relationship, he makes an analysis of either of them and then deals with two other elements and their impact on these two element. Such an approach has turned the current man-oriented sociology into a God-oriented one within which man is just a trustee. According to this view of the Quran, man is a two-dimensional being: celestial and terrestrial, i.e. he has an infinite desire both for virtues and vices. This will also occur in human society which is the product of individualsʹ thoughts, views, moralities and tendencies. In this approach, three elements of power, cognition, and opposite tendencies pave the way for the most distinctive feature of man, i.e. manʹs free will. According to the Holy Quran, too much involvement of man and human society in animal tendencies and external affairs (nature and earth), on the one hand, and manʹs oblivion of his divine self and disobedience to God, on the other hand, will result in manʹs individual and collective alienation. The most important factor for removal of this stat is obedience to God and knowledge of real self. The author finally concludes that in order to have a full view of human society we should always pay due attention to two main elements of society, that is, man and community. The sort of relationship between these two elements and God and nature has an important impact on manʹs individual and social behavior.