راهبرد نظامي سلطه اعراب بر فرارود در ‌‌ايران شرقي (96 ـ 86 قمري)

Military strategy of Arabs dominance in Transoxiana in the east of Iran (86-96A.H.)

از سال 31 قمري كه نخستين مهاجمان عرب وارد خراسان شدند تا سال 86 قمري كه قتيبه بن‌ مسلم باهلي از طرف حجاج بن يوسف ثقفي عامل خراسان گرديد، هر چند اعراب بر تمامي خراسان تسلط يافته بودند، ولي در فراسوي جيحون كاري از پيش نبرند. اقدامات انجام گرفته تا اين زمان در فرارود چيزي بيش از يكي دو حمله كوتاه‌مدت توسط عبيدالله بن زياد و سعيد بن عثمان نبود كه البته برخي پژوهشگران در آن هم ترديدهاي جدي دارند. حكومت‌هاي محلي (دولت ـ شهرهاي) تخارستان، چغانيان، بخارا، سمرقند، خوارزم، چاچ و فرغانه با يك وضعيت چند فرهنگي، اديان مختلف بودايي، زرتشتي، مانوي، نستوري و يهودي را در خود جاي داده و دهقانان و بازرگانان نيرومندترين قشرهاي اجتماعي اين جامعه بودند. در ‌‌اين تحقيق، مساله اصلي اين است كه اعراب در فتح فرارود، به‌عنوان مهم‌ترين سرزمين ‌ايران ‌شرقي، با توجه به‌ويژگي‌هاي جغرافيايي، فرهنگي و اجتماعي اين منطقه، چه راهبرد نظامي را به كار بستند. پژوهش حاضر با بهره‌گيري از روش تحقيق تاريخي و مبتني بر اسناد و مدارك اصلي انجام گرفته است. يافته‌هاي تحقيق نشان مي‌دهد كه حجاج و قتيبه ‌داراي راهبرد نظامي چند‌جانبه با ابعاد سياسي، اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي بودند كه در يك دهه با تكيه بر سياست مدبرانه حجاج و قدرت نظامي قتيبه شرايط را براي سلطه اعراب مسلمان و تثبيت حاكميت اسلا‌‌مي در فرارود فراهم آوردند.

Since 31 (A.H) that the first Arab conquerors entered Khorasan state until the year 86 (A.H) that Ghotaybah Ibn Muslem Baheli was appointed as the governor on behalf of Hajaj Ibn Yoosef Thaghafi in Khorasan, the Arabs had ruled over the Khorasan, but they did not succeed in ruling over the Oxus. All of the endeavors that have been made up to this period were nothing except one or two short-time attacks by Obaydollah Ibn Ziyad and Saeed Ibn Othman, that even some researchers have some serious doubt about it. Local governments have encompassed (city states) of Takharestan, Choghanian, Bokhara, Samarghand, Kharazm, Chach and Farghaneh with different multi-cultural situations, and religions such as Buddhist, Zoroastrian, Manichean, Nastoari, and Jewish. Head farmers and merchants were the most powerful strata in this society. The main focus of this article—considering the geographic, cultural and social characteristic of Transoxiana—is to determine which military strategy has been applied by the Arabs in the conquest of this area. This research applies the method of historical analysis and is based upon the original and first-hand scripts and documents. The findings of this research prove this important point that Hajaj and Ghotaybeh had different multi-lateral military strategy accompanied by political, social, cultural and economical dimensions; and during one decade of thoughtful politics of Hajaj and also the military power of Ghotaybah they could provide the necessary conditions to stabilize the Islamic sovereignty and the dominance of Muslim Arabs over Transoxiana.