گذار از الگوي تك‌مركزي به چندمركزي، گامي در راستاي تمركز زدايي و توسعه پايدار شهري مشهد و تعادل منطقه‌اي استان خراسان رضوي

Passing from One Centered Model to Multi-centered Model, a Step toward Decentralization and the Stable City Development in Mashhad and Regional Balance in the Province of Khorasan Razavi

قطبي شدن، تمركزگزايي و تك‌مركزي، مانعي جدي در راستاي توسعه پايدار شهري و تعادل فضايي منطقه‌اي به شمار مي‌رود. الگوهاي فضايي متعددي از جمله "تمركز متمركز" ،"تمركز نيمه‌ متمركز" و "پراكنده" براي تعادل‌بخشي و تمركززدايي آمايشي و توازن فضايي ارايه شده‌اند. در اين مقاله، ابتدا مباني نظري مربوط، ارايه گرديده و سپس زمينه‌هاي نابرابري‌هاي فضايي از نظر شاخص توسعه انساني سازمان ملل متحد (اميد به زندگي در هنگام تولد، درصد سواد و درآمد سرانه) در سطح 19 شهرستان استان خراسان رضوي تحليل شده است. سرانجام، جايگاه كلان‌شهر مشهد در شبكه شهري و نظام سلسله‌مراتب شهري استان با استفاده از قانون اندازه مرتبه مشخص شده كه با توجه به 3/10 برابر بودن شاخص جايگاه شهر مشهد در مقايسه با دومين شهر استان، نمايانگر عدم تعادل نظام سلسله‌مراتب شهري و تسلط الگوي نخست شهري در استان خراسان رضوي است. همچنين تحليل جريان‌هاي مهاجرتي داخل و خارج استان به كلان‌شهر مشهد، بيانگر مهاجرفرستي شهرستان‌هايي مانند قوچان و نيشابور در داخل و استان‌هاي تهران، خراسان حنوبي، شمالي و سيستان و بلوچستان در خارج استان است. مقايسه تمركز و تراكم فعاليت‌هاي مختلف در قالب 24 عامل با 130 متغير، نشان‌دهنده تمركز فعاليت‌ها و تشديد قطبي شدن در كلان‌شهر مشهد با ميانگين 33/57 درصد است. در نهايت الگوي "تمركز نيمه متمركز" به عنوان راه حل نهايي براي تعادل‌بخشي و توسعه فضايي استان خراسان رضوي ارايه شده كه با تقويت مراكز توسعه درجه دو (قوچان، نيشابور، سبزوار، تربت جام، تربت حيدريه) و مراكز توسعه درجه سه (فريمان، سرخس، چناران، درگز، كاشمر، تايباد، گناباد، چناران و فريمان) براي توسعه پايدار كلان‌شهر مشهد و توازن و تعادل‌بخشي منطقه‌اي با استفاده از تركيب مدل‌هاي Sigma plot و Arc GIS صورت مي‌گيرد

Polarization, decentralization and one-centeredness are serious obstacles for the permanent development of a city and areal spatial balance. Different spatial models have been proposed for giving a balance, decentralization and spatial balance. The writer of this article fist studies the theoretical bases and imbalanced spatial grounds in nineteen cities in Khorasan Razavi Province, according to the humanistic development indicators. Then the position of the big city of Mashhad has been determined in the city network and the system of hierarchy of the cities in Khorasan Razavi using the human development index which shows lack of balance of the system of hierarchy of the cities and the dominance of the first model of the city in Khorasan Razavi, and because the indicator is 10,3 times comparing to the other cities of the province. The issue of centralization shows that from 24 items and 130 variables, the big city of Mashhad has the average of %57. 33 which shows a high degree of polarization in this city. Then the writer using a combination of Sigma plot and Arc GIS proposes the idea of “centralization of semi-centred” as a solution.