نشانه‌شناسي قالي محرابي: بازتاب معماري مسجد در نقش فرش

Geometrical Study and Analysis of Mihrabi Carpets of Safavid Era

هنرهاي سنتي گوناگون ايران را مي‌توان بازنمايي معنايي واحد در صور گوناگون دانست. همه آنها به مفاهيمي مشترك دلالت دارند كه آميزه‌اي از باورهاي ايراني و اسلامي است. زبان اين هنرها نمادين است و هنرمند در اثر خود با ابزار تمثيل متناسب با هر هنر سخن مي‌گويد. طراحي قالي و هنر معماري را بايد دو جايگاه تجلي نمادها در هنر ايران دانست. هدف پژوهش حاضر تمركز بر قالي‌هاي محرابي به‌عنوان نقطه پيوند ميان هنر معماري و طراحي فرش و نمايشِ نحوه تاثير‌گذاري نمادهاي كهن معماري بر طراحي نقوش تمثيلي فرش و نحوه جايگزيني و ترادف نمادهاي دو هنر، براي نمايش مفاهيم واحد است. پژوهش حاضر به‌روش توصيفي و با رويكرد مقايسه نشانه‌شناسانه اين دو هنر از بعد تصويري و تاريخي، به تعقيب جايگزيني عناصر معماري مسجد با نقوش گياهي نمادين مورد استفاده در قالي‌هاي محرابي پرداخته است. بررسي اين روند جانشيني از طريق بررسي شواهد موردي و نظريات محققان پيرامون بيان نمادينِ هنر ايراني نشانگر آن است كه نقش قالي محرابي كه خود ريشه در ساختار سه‌گانه مهرابه‌هاي باستاني دارد، در سير تحول خود براي تداعي فضاي مسجد و عرش بر روي فضاي محدود قالي، نگاره‌هاي گياهي را جايگزين ساختارهاي معمارانه مسجد نموده و مناره‌ها به‌واسطه ترادف تمثيلي و معنايي خود با درخت سرو، از آنجا كه ريشه در زمين و سر بر آسمان دارند، به‌عنوان نمادي از پيوند ميان زمين و آسمان جايگزين گشته‌اند، تا هدف هنرمند از هنر به‌عنوان نقطه اتصال ميان زمين و آسمان را برآورده سازند.

Abstract Various Persian traditional arts can be understood as different aspects of a unique concept. All of them represent substantial meanings which root in both Islamic and Iranian beliefs. The symbolic language of these arts and the ability of being expressed in various arts let artists to choose proper methods for their work. Rug and architecture are the most important Persian arts and two aspects of Persian symbolic design methods. This paper tries to focus on Mihrabi rugs as a direct reflection of one of architectural components of mosque architecture in rug design as a suitable carpet for praying time. The paper intends to show how ancient and Islamic architectural symbols affect symbolic expression of these rugs and how these different arts show a homogeneous idea in terms of their own capacities. This study uses a descriptive method and a comparative semiotic approach from historical and iconographical viewpoint and traces the mosque architecture elements and symbolic plant designs of Mihrabi rugs. Paradigmatic process shows some evidences regarding designers’ efforts to represent triple structure of ancient Mithraism altars in the form of mosque space structures and heaven on the limited space of rugs by replacing a triple division of floral patterns instead of architectural structure of mosques in a symbolic way, so the middle tree represents the ancient tree of life and recalls the main dome and two cypresses with their roots in ground and their heads up to the sky are the symbols of minarets. This fulfills artist’s objective to demonstrate such rugs as mosques and linkage between heaven and earth.