قم؛ مركز عراق عجم در عهد شاهرخ تيموري

Qom: The Centre of Persian Iraq during Shahrukh Timurid’s Reign

در پايان دومين دهه قرن نهم هجري، حكمران تيموري قم، به قرايوسف- رهبر تركمانان قراقويونلو و نيرومندترين رقيب شاهرخ تيموري- پيوست و به دنبال آن، سراسر ناحيه عراق عجم، دچار ناآرامي‌شد. قراقويونلوها با درك نارضايتي مردم عراق عجم از حكومت تيموريان، انديشه سلطه بر اين ناحيه را در سر مي‌پروراندند. با آشفته شدن اوضاع در عراق عجم، خطر سلطه تركمانان بر آن فزوني يافت. موقعيت راهبردي عراق عجم- به ويژه تجارت آن- موجب شد تا شاهرخ تيموري، سياست استقرار آرامش و تحكيم سلطه تيموريان را در اين منطقه در پيش گيرد. اردوكشي سال 823 ق. او به آذربايجان، براي محو اقتدار قراقويونلو ناكام ماند و خطر تركمانان از عراق عجم رخت بر نبست. سلطان تيموري براي زدودن يا كاستن از اين خطر، قم را مركزيت بخشيد. در اين نوشتار، نگارنده برآن است تا با تكيه بر روش توصيفي- تحليلي، ميزان تاثير گذاري قم بر گرايش‌هاي مردم عراق عجم، موقعيت سوق‌الجيشي و اقتصادي اين شهر- به ويژه جايگاه آن در محورهاي مواصلاتي و شاهراه‌هاي بازرگاني ايران آن روز- و نيز، اهداف منطقه‌اي شهريار تيموري را مورد سنجش و ارزيابي قرار دهد.

At the end of the second decade of the ninth century, the Timurid governor of Qom, Sa’ad Waqqas, joined Qarayusuf —the head of the Black Sheep Turkmen and the most powerful rival of Shahrukh Timurid. As a result of that, all over Persian Iraq fell into disorder. Being well aware of the dissatisfaction of the Persian Iraqis with the Timurid government, the Black Sheep had the dream of ruling over the region. With the situation getting disturbed in Persian Iraq, the danger of Turkmen dominance increased. The strategic position of Persian Iraq—particularly its trade and commerce—made Shahrukh adopt the peace policy and consolidate the Timurid dynasty. His military expedition to Azerbaijan in 823(A. H.) for shattering the power and authority of the Black Sheep was a failure and the Turkmen still remained a danger to Persian Iraq. To end or diminish their threat, the Timurid king centralized Qom. The writer of this paper, through adopting a descriptive-analytic approach, aims at studying the extent to which Qom influenced the attitudes and tendencies of the Persian Iraqis, the city’s strategic and economic situation, particularly its position in the connecting axes and as a focal point of trade of the time, as well as the regional objectives adopted and followed by the Timurid king.