زنديق ‌ستيزي درعصرخلافت مهدي عباسي (با تاكيد بر مانويان به مثابه زنديقان خاص)

The Anti-Zindiq Policy in Caliph Mahdi Era (with Emphasis on Manicheans as Special Zindiq)

سياستي كه مهدي عباسي نسبت به مخالفان و دگرانديشان در پيش گرفت و در تاريخ فرهنگ اسلامي به «زنديق ستيزي» نامبردار شد؛ موضوعي است كه از ديرباز، ذهن تاريخ پژوهان مسلمان و غير مسلمان را به خود مشغول داشته، و موجب پديد آمدن ادبيات قابل توجهي پيرامون آن شده است. راستي، كدام عامل، خليفه را به واكنش خشم‌آلود نسبت زنادقه واداشت؟ مفروض غالب پژوهش‌هاي به عمل آمده در باب انگيزه‌هاي خليفه، از توسل به سياست ياد شده، اين است كه او براي پاسداري از حريم توحيد و كيان اسلام، به اتخاذ اين روش مبادرت ورزيد؛ اما يافته‌هاي پژوهش حاضر، در تبيين انگيزه‌هاي خليفه، بر اين فرضيه استوار است كه افزون بر دغدغه دفاع از حريم توحيد، آنچه خاطر خليفه را مشوش كرد و او را به واكنش خشم آلود نسبت به زنديقان - به ويژه مانويان- واداشت، اين بود كه اينان در كنار ترويج آموزه‌هاي فلسفي مانوي- در خصوص دوگانگي در بن مايه‌هاي هستي- به انتقال مفاهيم ضد اشرافي و ضد طبقاتي مانويت نيز روي آوردند تا از اين رهگذر، حاكميت عباسي را به چالش كشند. خليفه نيز براي دفع تهديدهاي احتمالي و جلوگيري از نشر اين انديشه‌ها در جامعه، سياست زنديق ستيزي را درپيش گرفت و جانشينان خود را به ادامه اين مشي، توصيه كرد.

The policy adopted by the Caliph Mahdi against his opponents and adversaries has been known as “Anti –Zindiq (Apostates) policy" in the history of Islam. The issue has long engaged the minds of Muslim and non-Muslim scholars and has consequently led to the emergence of a large bulk of relevant literature. What, in fact, made Caliph Mahdi adopt such a policy and react violently against the Zindiq and his possible motives have been widely studied. One of the mentioned causes is his tendency for protecting and maintaining Islam and monotheism. Elaborating on the Caliph’s motives, the present study proposes the following hypotheses as well. In addition to his concern with maintaining monotheism, what disturbed the Caliph and made his react violently against the Zindiq—particularly the Manicheans – was their attempts in expanding Manichean philosophical teachings about duality of nature of existence as well as their attempts in disseminating Manichean “ anti-caste” and “anti-despotism” ideas which were against social classes and aristocracy. Such ideas could challenge the Abbsid Caliphate. To extinguish possible threats and further expansion and dissemination of such ideas all over the society, the Caliph adopted the anti-Zindiq policy and recommended it to his successors as well.