پژوهشي درباره عقل نظري از ديدگاه ابن‏سينا و ملّاصدرا

An Inquiry into Speculative Intellect from the Perspective of Ibn Sina and Mula Sadra

عقل نظري مهم‏ترين قوه نفس ناطقه است كه اصلي‏ترين كاركردش از نظر فلاسفه، ادراك كليات است. اين كليات دربردارنده صور و معاني، تصورات و تصديقات، قضاياي صادق و كاذب، و نظري و عملي، واجبات، ممكنات و ممتنعات، ظنيات، يقينيات و... است. عقل نظري بدون نياز به بدن و قواي بدني، آن كليات را به گونه‏اي ويژه و با علم حضوري از مبادي عاليه دريافت مي‏كند و نقشش در اين دريافت، تنها انفعال و تاثر است؛ اما اينكه مبادي عقل نظري چيست و مراتب آن كدام‏اند و آيا همه افراد مي‏توانند به همه مراتب آن نايل شوند و نيز عقل نظري چه نقشي در توليد علم و اخلاق دارد و آيا مي‏تواند در حصول سعادت و كمال انسان در دنيا و آخرت نقشي داشته باشد و موانع اين نقش كدام‏اند، پرسش‏هايي‏اند كه پاسخشان از نظر ابن‏سينا و ملّاصدرا در اين مقاله كانون بررسي و تحقيق قرار مي‏گيرد.

Speculative intellect is the most significant faculty of intellective soul whose principal function — according to philosophers — is the intellection of universals. These universals comprise forms and meanings, conceptions and affirmations, true and false propositions, theoretical and practical propositions, the necessary, possible and impossible ones, presumed premises and certain premises. Without any need to body and physical powers, speculative intellect receives these universals from supreme beginnings in a particular way with intuitive knowledge, while its role in this reception is just passivity and affection. The present article is an attempt to respond to the following questions from the perspective of Ibn Sina and Mulla Sadra: What are the principles of speculative intellect and its various grades? Is it possible for all people to achieve all grades of speculative intellect? What is the role of speculative intellect in creation of knowledge and morality? Is there any role for speculative intellect in the happiness and perfection of man in this world and the Hereafter? What are the obstacles to this role?