تحليل فقهي حق عيني و حق ديني و مفاهيم مرتبط

A Jurisprudential Analysis of Real and Personal Rights and related Concepts

تقسيم حق مالي به عيني و ديني يكي از مهم‌ترين مباحث حقوق خصوصي در نظام حقوق نوشته يا رومي‌ـژرمني است. با توجه به اين تقسيم‌بندي، مباحث راجع به حقوق مالي به دو دسته‌ي حقوق اموال و حقوق تعهدات تقسيم مي‌شود كه اولي ناظر به حق عيني و دومي ناظر به حق ديني يا تعهد است. از سوي ديگر، دو واژه‌ي عين و دين در فقه اسلام به‌طور بسيار گسترده‌اي در ابواب مختلف فقه به‌كار مي‌روند و احكام متعدد و متفاوتي بر آن‌ها مترتب مي‌شود. با توجه به وجود پاره‌اي شباهت‌ها بين اين دو واژه و دو اصطلاح حقوقي حق عيني و حق ديني، برخي دانشمندان مسلمان، دو واژه‌ي عين و دين در حقوق اسلام را به ترتيب مرادف با حق عيني و حق ديني در حقوق غرب تلقي كرده‌اند. تحقيق حاضر در صدد بررسي اين مساله است كه آيا حق عيني و ديني از لحاظ ماهيت و كاركرد با عين و دين در فقه برابرند يا نه؟ و در صورت عدم برابري، چه مفاهيم فقهي را مي‌توان برابر آن دو برشمرد؟ به نظر نگارنده، اولاً با توجه به تفاوت‌هاي مهم حق عيني و ديني با عين و دين، دو واژه‌ي اخير را نمي‌توان مرادف يا جايگزين حق عيني و ديني قرار داد. ثانياً، هر يك از واژه‌هاي فقهيِ حق، ملك و دين از برخي جهات با حق عيني و ديني برابر يا قابل مقايسه‌اند.

Division of right into real and personal is one of the most important discussions of private law in civil or Romano-German legal systems. With reference to this division, discussions about financial rights are divided into two categories: law of property and law of obligations; the first being about real and the second to the personal rights. On the other hand, the words debt and object (tangible thing) are broadly applied in Islamic jurisprudence, and various and different rules devoted to them. There are certain similarities between these two and the legal terms of real and personal rights, and this made some Muslim thinkers to regard the words debt and object in Islamic jurisprudence as equal to the legal terms of real and personal rights. This article seeks to study the question whether the legal terms of real and personal rights are equal to debt and object in nature and application, and if not, what jurisprudential concepts could be treated as their equivalents. According to the author, firstly, because of the important differences between these terms, real and personal rights could not be regarded as synonyms or alternatives to debt and object; secondly, the jurisprudential words of right, property and debt are in some aspects are the same as the real and personal rights or could be compared with them.