جان هيك و كثرت‌‌گرايي ديني عرفاني؛ تحليل و نقد

John Hick and Religious Pluralism; an Analysis and Critique

كثرت‌گرايي ‌ديني يكي از مباحث مهمي است كه نخست در متون ‌فلسفه‌ ‌دين‌ و الهيات ‌مسيحي‌ مطرح ‌شد، اما چند سالي ‌است‌ كه ‌نظر برخي ‌از مسلمانان ‌نيز بدان ‌معطوف ‌شده‌ و دغدغه‌هايي‌ را در حوزه‌ ‌انديشه‌ ‌ديني‌ پديد آورده ‌است‌. افزون بر اين، برخي از كثرت‌‌گرايان مانند جان هيك معتقدند عارفاني همچون ابن‌‌عربي، مولوي و غيره رويكردي كثرت‌‌گرايانه به دين دارند و چندين قرن پيش، اين نظريه را تعليم داده‌‌اند. به ‌همين‌ سبب، در اين ‌نوشتار مي‌كوشيم نخست ديدگاه ‌جان‌ هيك و مستندات عرفاني آن (مانند وصف‌‌ناپذيري واقعيت مطلق و ساخت‌گرايي عرفاني) را طرح كرده و سپس آن را با تكيه ‌بر مباني ‌و ديدگاه‌هاي عرفاني بررسي‌ و نقد كنيم. در اين مقاله استدلال شده است كه كثرت‌‌گرايي ديني هيك با آموزه‌هاي اسلامي و ديدگاه عرفا سازگار نيست. اشكال اساسي برنامه كثرت‌گرايي هيك، در نوع نگرش وي به اديان نهفته است. هيك دين را يك واكنش انساني صرف نسبت به خدا يا واقعيت غايي تعبير مي‌كند؛ در حالي كه از ديدگاه عرفا، دين از وحي الهي سر چشمه مي‌گيرد و از اين رو، تنوع اديان نه به دليل تجربه‌هاي مختلف از حقيقت مطلق و نسبي‌‌گرايي فرهنگي، بلكه برآمده از مشيت خداوندي است.

Though religious pluralism as an important discussion was first posited in Christian theology and philosophy of religion, it is now dealt with by some Muslim scholars – a thing that has caused some challenges for scholars of religious studies. The present article, thus, seeks to deal with such pluralists as John Hick who holds that some mystics like Ibn Arabi and Mawlavi (Rumi), among others, have taken a pluralistic approach to religion and taught this theory some centuries earlier. Thus, an attempt has been made in this article to set forth John Hickʹs theory of religious pluralism and his discussion on mystical evidences such as ineffability of the Absolute Reality and mystical constructivism. Based on mystical principles, these ideas are then criticized. In short, the article argues that Hick’s religious pluralism is not compatible with Islamic doctrines and mystics’ ideas. The basic problem with Hick’s project lies in its attitude towards religions. Hick considers religion as a mere human reaction to God or the Ultimate Reality. While, according to Muslim mystics, religion has its roots in divine revelation. Thus the diversity of religions is not caused by different experiences of the Absolute Reality and cultural relativity; but the divine will is said to be the origin of such a phenomenon.