جريان‌هاي تفكر و انديشه عرفاني در ايران عصر سلجوقي

Trends of Mystical School of Thought in Iran during the Seljuk Era

برخلاف ديدگاه رايج كه عصر سلجوقي را دوره انحطاط تفكر و انديشه در ايران مي‌دانند، حوزه عمومي انديشه و تفكر در ايران عصر سلجوقي دچار ركود و انحطاط نشد، بلكه در مسير و شرايطي متفاوت از جريان غالب تفكر در دورههاي پيشين جريان يافت كه آن را ميتوان نوعي تغيير نگرش در عرصههاي گفتماني و بنيانهاي فكري دانست. در اين دوره متفكران و انديشمنداني چون امام محمد و احمد غزالي، خيام، عين‌القضات همداني، شيخ اشراق سهروردي، فخر رازي، خواجه نظام‌الملك طوسي، قشيري، خواجه عبدالله انصاري و... در حوزه نظريه‌پردازي در عرصه‌هاي مختلف علوم، تفكر و انديشه در ايران ظهور كردند، كه با وجود آنها نمي‌توان دوره سلجوقي را عصر انحطاط تفكر و انديشه عنوان كرد، چرا كه به واسطه نقش آفريني انديشمندان مذكور، اين دوره، به يكي از ادوار شاخص در زمينه نظريه‌پردازي‌هاي ديني و سياسي در تاريخ ايران مبدل شد. بخشي از آثار و مصاديق آن را مي‌توان در زمينه‌ي تاليف گسترده متون و طرح نظريه‌هاي مربوط به انديشه‌هاي ديني در عرصه عرفان و تصوف مشاهده كرد. با عنايت به گستردگي جريان‌هاي تفكر و انديشه و ابعاد آن در ايران عصر سلجوقي، هدف پژوهش حاضر نشان دادن بخشي از ابعاد جريان‌هاي تفكر و انديشه در ايران عصر سلجوقي، با تاكيد بر نظريه پردازي‌هاي ديني و عرفاني با محوريت دو حوزه فرهنگي ـ جغرافيايي خراسان و عراق عجم بر اساس افكار و نظريات انديشمنداني چون قشيري، خواجه عبدالله انصاري و محمد غزالي در خراسان و احمد غزالي، عين القضات همداني و شيخ اشراق سهروردي در عراق عجم است.

Contrary to the popular opinion which assigns Seljuk Era as the Period for decline of thought and idea in Iran, the general sphere of thought ensconced in an situation different from the dominant thought of the previous eras which can be known as a type of changing attitude in discourse and intellectual foundation. The presence of intellectuals such as Iman Mohammad and Ahmad Ghzali, Khayyam, Eyn al-Ghozat Hamedani, Sheikh Eshragh Suhrawardi, Fakhre Razi, Khwaja Nezam al- Mulk Tusi, Qushairi, Khwaja Abdullah Ansari, … in the field of theorizing in science, thought and idea in Iran, transformed the Seljuq period into a distinctive era in religious and political theorizing throughout Iran history. Some of its repercussions and instances can be found in the wide range of written texts and converting theories related to religious thoughts in the field of mysticism. Considering the wideness of trends in thought and idea during Seljuk period, the aim of this research is to introduce some dimensions of these trends in Iran during Seljuk Era with an emphasize on religious and mystical theorizing. The research is focused on two cultural- geographical domains of Khurasan and Iraqi- Ajam and will analyze the thoughts and ideas of intellectuals such as Qushairi, Khwaja Abdullah Ansari and Mohammad Ghazali in Khurasan and Ahmad Ghazali, Eyn al-Ghozat Hamedani and Sheikh Eshragh Suhrawardi in Iraqi- Ajam.