نقد بلاغي ابياتي از شاهنامه‌ي فردوسي از ديدگاه علم معاني

Rhetorical Criticism of Ferdowsi’s Shāhnāmeh from Semantics Perspective

مبناي علم معاني تناسب سخن با مقتضاي اوضاع و احوال است، مواد علم معاني ساختار هاي نحوي است و منابع اين علم در هر زباني شاهكار هاي ادبي آن زبان مي باشد. شاهنامه‌ي فردوسي يكي از مهم ترين شاهكار-هاي ادبيات فارسي است كه بررسي آن بر مبناي علم معاني براي كشف بخشي از اسرار بلاغي مختص زبان فارسي موضوع پژوهش حاضر است. در اين بررسي، مساله اين است كه براي كشف و توصيف اصول و معيارهاي زيبايي شاهكارهاي زبان و ادبيات فارسي از ديدگاه بلاغت، لازم است اين متون به شيوه‌ي استقرايي مطالعه شوند. در اين مطالعه، نظريه‌ي مهم و اساسي عبدالقاهر جرجاني (متوفي 471ه.ق)- كه او را بزرگ ترين نظريه پرداز بلاغت در ايران و اسلام مي‌دانند- مورد توجه است. عبدالقاهر بلاغت و تاثير را منحصر در حوزه‌ي ساختارهاي نحوي زبان مي داند و آن را علم معاني النحو مي‌خواند. نگارنده با توجه به نظر اين دانشمند و برخي از شاخه هاي زبان شناسي مانند: تحليل گفتمان، كاربردشناسي، نظريه‌ي گرايس، نظريه‌ي هليدي و برخي از مكاتب ادبي مانند فرماليسم در پي اثبات اين نكته بوده است كه: با استقصا در متن شاهنامه‌ي فردوسي مي توان دريافت كه بسيـاري از زيبايي هاي اين كتاب در گرو شگردهاي نحوي آن است كه در حوزه‌ي علم معاني بايد از آن‌ها بحث شود؛ شگردهايي مانند: «واو مقابله»، «واو فوريت»، «معني ضمني ايجاز، اطناب و اغراق»، «انسجام»، «گفتگو» و «لحن». نتيجه‌ي به دست آمده از پژوهش اين است كه براي تفسير متون ادبي زبان فارسي از ديدگاه علم معاني، نمي توان به مباني سنتي اين علم اكتفا كرد و لازم است نظريه‌ي نظم عبدالقاهر جرجاني از شاخ و برگ هاي زايدي كه بعد از او پيدا كرده است پيراسته شود؛ در ضمن براي اين كار لازم است از نظرات مطرح در برخي از شاخه هاي زبان شناسي بهره گرفت. توجه به كاستي هاي مطالعات بلاغي سنتي در كشف شگردهاي بلاغي متون لازم است و بايد توجه داشت كه مباني نظري و عملي علم معاني مختص زبان فارسي از راه استقصا در شاهكارهاي ادبي اين زبان به دست مي‌آيد.

The basis of semantics is how the words fit the context and its elements are syntactic structures. The literary masterpieces in each language can be a great source for investigation into semantics. The present paper aims at a semantic-based investigation into Sh?hn?meh written by Ferdowsi as one of the important masterpieces in Persian literature, so as to discover some of the rhetorical mysteries of Persian language. The issue discussed in this paper is that in order to discover and describe the principles of and criteria for beauty of Persian literature masterpieces from a rhetorical viewpoint, it is essential to study such texts in an inductive way. The theory presented byAbd al-Qaher Jurjani, the greatest theorist of rhetoric in Iran and Islamic world, is the basis of this paper. He believes that rhetorical influence is achieved by using syntactic structures of a language and calls his theory semantics of syntax. Considering the theory of this scholar, some branches of linguistics such as discourse analysis, pragmatics, Grice and Halliday theories, as well as some literary schools like formalism, this paper attempts to show that many beauties of Sh?hn?meh depend on its syntactic techniques which should be discussed in semantics. It is concluded that in order to interpret Persian literary texts using semantics, one cannot solely rely on the traditional basics of this science and the theory presented by Abd al-Qaher Jurjani should also be used. Considering lack of traditional rhetorical studies in discovery of rhetorical techniques, it is essential to find out the basics of semantics in Persian literature by investigating into Persian literary masterpieces.