زندگي خصوصي مولانا در لايه‌هاي پنهان نخستين داستان مثنوي

Rumi’s Private Life behind the Secret Layers of the First Masnavi Story

مقاله حاضر، خوانشي متفاوت از داستان نخست مثنوي به منظور بازجست انعكاس سايه‌وار زندگي خصوصي مولانا و ارتباطات اجتماعي وي با افراد مهم و تاثيرگذار در زندگي اوست. لذا ضمن تاييد و صحه گذاشتن بر قرايت‌ها و تاويلات متعدّدي كه تا كنون محقّقان برجسته‌ي ايراني و غيرايراني از اين داستان به عمل آورده‌اند، داستان را در «بستر تاريخيِ» زندگي مولانا تحليل خواهيم كرد. مي‌دانيم مولوي خاطرات آشنايي و زندگي با شمس و پايان تراژيك اين ارتباط را در فاصله‌ي طولاني بين غياب شمس و آغاز سرايش مثنوي، در جهان عينيّت، علي‌رغم درگيري ذهني شديد و مداوم با آن، به لايه‌هاي پنهان ذهن خويش مي‌رانده و تنها با سرودن غزل‌هاي جانسوز، آبي بر آتش درون مي‌پاشيده است. به نظر مي‌رسد خاطرات فروخفته، در نخستين گام روايت‌پردازي، از اعماق ناخودآگاه فردي وي به در آمده و خود را در لايه‌هاي پنهان روايت نشان داده است. مولانا در اين داستان مانند رويابيني است كه با عمل «جابه‌جايي»، «ادغام» و «فشرده سازي» ضمن اين كه مهمترين مقطع زندگي خود را گزارش مي‌كند، پرده‌اي چندلايه بر آن مي‌افكند و تنها «سرّ دلبران»؛ يعني حكايت حال خود و شمس تبريزي را در «حديث ديگران»؛ يعني روايت پادشاه، كنيزك، زرگر و طبيب الهي بازمي‌گويد. بنابراين، حكايتِ «نقد حال» خود را با شخصيّت «پادشاه»، شمس تبريزي را با «طبيب الهي»، كيمياخاتون را با «كنيزك» و علا الدّين محمّد را با «زرگر» بر مبناي اصل مشابهت، بازسازي مي‌كند تا به صورت پوشيده از عملكرد خود در رابطه با شمس دفاع كرده باشد. زيرا علي‌رغم گذشت بيش از يك دهه از غياب شمس، هنوز از عريان‌سازي و صراحت كلام هراسان است و سعي مي‌كند با ترفندهاي روايي بيش از آنكه پرده از حقيقت حال خود با شمس بر دارد، پردهايي ضخيم بر آن بيفكند.

The present paper aims at a different reading of the first story in Masnaviin order to investigate into the reflection of the private life of Rumi and his social relations with important and influential people in his life. Therefore, in addition to approving the various readings and interpretations by prominent Iranian and foreign researchers, the story will be analyzed based on the history of Rumi’s life in this paper. Rumi had been sending away the memories of meeting and living with Shams and the tragic end of this relation to the secret layers of his mind despite severe mental conflicts he had during the long interval between absence of Shams and writing Masnavi. He tried to calm himself by writing sorrowful ghazals. The suppressed memories seem to come from his unconscious and are revealed in the secret layers of the story’s narration. By using replacement”, “ integration and “condensation in this story, Rumi reports the most important point of his life and expresses his story with Shams in form of another story, that is King, the slave girl, the goldsmith and divine physician. Therefore, he reconstructs the story by replacing himself with king, Shams with the divine physician, Kimia Khatoon with the slave girl, and Ala’eddin Mohammad with the goldsmith so as to defend his act in relation with Shams. Such secrecy is because he is still afraid of clearly stating his condition and tries to conceal the truth of his state of mind by using such narration techniques.