سنت سفالگري ناحيه خداآفرين و نظريه پويايي فرهنگي عصر آهن

The Pottery Tradition in Khodaʹʹafarin Territory and the Iron Age Theory of Cultural Dynamism

بر مبناي نظريه پويايي فرهنگي عصر آهن فلات ايران، پيدايش و گسترش سنت سفالگري خاكستري- سياه رنگ در اواخر هزاره دوم ق. م نشانه مهاجرت مردماني تازه‌ وارد است كه از فراسوي كوهستان قفقاز بزرگ آمده و با گذر از رود ارس در پيرامون درياچه اروميه و ديگر صفحات فلات ايران ساكن شده‌اند؛ بنابراين، در تاييد صحت و سقم نظريه پويايي فرهنگي در عصر آهن فلات ايران بسيار لازم مي‌نمايد كه شواهد و قراين باستان‌شناختي قرابت‌هاي فرهنگي و نيز پيوستگي سنت‌هاي بازتاب يافته در فرهنگ مادي اين مهاجران در فراسوي فلات ايران و به خصوص در قفقاز و آسياي ميانه بررسي و تحليل شود. موضوع نوشتار حاضر، بررسي توصيفي- تطبيقي گزيده‌اي از سفالينه‌هاي شاخص يافته از گورپشته عصر آهن روستاي حميدان در ناحيه خداآفرين است؛ كه مطالعه آنها در ارتباط با سنن سفالگري مناطق نخجوان و حوزه درياچه اروميه و جنوب قفقاز مي‌كوشد تا بدين سيوال جواب دهد كه آيا گورخفتگان عصر آهن ناحيه خداآفرين مردماني بومي بوده‌اند؛ و يا مهاجراني شمالي از فراسوي قفقاز؟ سنت سفالگري يافته از گورپشته عصر آهن روستاي حميدان در ناحيه خداآفرين به ‌‌رغم شماري از تشابهات با سنت‌هاي سفالگري عصر آهن شمال غربي فلات ايران و پهنه فرهنگي نخجوان، داراي ويژگي‌هاي بومي و محلي بوده و نمي‌شود آن را در افق فرهنگي عصر آهن شمال غربي فلات ايران طبقه‌بندي كرد؛ بلكه بايد با سنت سفالگري عصر آهن قره‌باغ در قفقاز جنوبي مقايسه شود؛ كه بر مبناي همين قياس، قدمت حدود 900 سال ق. م براي آثار فرهنگي عصر آهن ناحيه خداآفرين قابل پيشنهاد است. شواهد باستان‌شناختي تا به امروز نشان داده‌ است كه سنت‌هاي عصر آهن پيرامون درياچه اروميه نه تنها درونزا بوده، بلكه به سوي شمال، از منطقه نخجوان فراتر نرفته است؛ كما اين كه سنت قره‌باغ نيز تا كنون از نواحي قفقاز بزرگ و قفقاز شمالي تا كنون گزارش نشده و به نظر مي‌رسد كه سنت قره‌باغ همانند سنت‌‌هاي پيرامون درياچه اروميه منشا و مبدا درون زا داشته است.

The expansion of grey- black pottery tradition in the Iranian plateau, on the basis of Iron Age theory of cultural dynamism, was emerged by the end of the 2nd millennium BC. Such a pottery tradition is regarded as a cultural sign to point migrants who entered in the Iranian plateau from the northern outside of Caucasus the major. According to the theory, the migrants passed the river valley of Araxes towards the south; and finally settled around the Lake Urmia and other places through the Iranian plateau. Archaeologically, therefore, such a migration should be approved just on the base of material culture affiliations which are visible in both Iranian plateau and beyond, as the Central Asia and Caucasus. Analytically, at this article, a selected group of typical ceramic wares, found from a burial mound at the Himidan village of Khodaʹafarin territory, are described and compared with some samples of pottery traditions in the regions of Nakhichevan, Caucasus and Urmia. Whether they were native people or northern migrants, the results of such analyses answer to the question about the origin of the people whom were buried at the burial mound of Himidan, the Khodaʹafarin territory. The pottery tradition found from the burial mound at Himidan, despite of some similarities with pottery assemblages in the NW Iranian plateau and Nakhichevan, presents local characters. Therefore, it does not fall within the Iron Age horizon of the NW Iranian plateau. But, these ceramic wares should be compared with the Qarabagh tradition of the Iron Age in the southern Caucasus. Finally, c. 900 BC is suggested for the burial mound at Himidan by the authors. Archaeologically, the Iron Age traditions around the Lake Urmia are indigenous. These traditions are not yet reported from Nakhichevan region towards the north. In addition, it is remarkable that Qarabagh tradition of the Iron Age were limited to the Southern Caucasus. Consequently, it seems that Qarabgh tradition have a local- native origin.