قاعده حد وسط ارسطو و نقاط عطف تاريخي آن در جهان اسلام

Principle of the Middle Term and its Historical Turning Points in the World of Islam

متفكران مسلمان پس از مواجهه با انديشه‌هاي اخلاقي يونان باستان، با پذيرش بخشهايي از آن، به پالايش بخشهاي ديگر آن پرداختند. قاعده حد وسط ارسطو يكي از عناصر انديشه يوناني بود كه پس از ورود به جهان اسلام با فراز و فرود بسياري مواجه شد. هر چند اين قاعده ـ با تقرير ارسطوييش نيز ـ خالي از اشكال نبود، اما گروهي از متفكران مسلمان، مانند كندي و ابن‌مسكويه، با تعميم اين قاعده به قوه عاقله و فضيلت عدالت، بر اشكالات آن افزودند. گروه ديگري از حكيمان مسلمان، مانند صدرالمتالهين شيرازي و غزالي، با تفطن به اشكالات مذكور، تعميم اين قاعده به قوه عاقله و فضيلت عدالت را نپذيرفتند و پيشنهادهاي هوشمندانه‌يي ارايه دادند. انديشه‌هاي اين دو گروه را ميتوان ناظر به يك مسيله و بعبارت بهتر ناظر به تعميم يا عدم تعميم اين قاعده به قوه عاقله و فضيلت عدالت دانست. اما جريان سومي نيز در اين ميانه پا به عرصه وجود نهاد كه بطور مشخص ميتوان خواجه طوسي را مبدع آن دانست. وي نگاه كيفي به فضايل و رذايل را در كنار نگاه كمّي ـ يعني تكيه بر پرهيز از افراط و تفريط ـ وارد مباحث اخلاقي كرد و برغناي اين مباحث افزود. نگاه كيفي كه با ورود مفهوم «ردايت» توسط خواجه طوسي وارد ادبيات اخلاقي جهان اسلام شد، توسط عضدالدين ايجي در جايگاه منطقيتري قرار گرفت. نوشتار حاضر، نقاط عطف در كاربرد و فهم اين قاعده را در جهان اسلام بررسي خواهد كرد.

After being exposed to the ethical thought of ancient Greece, Muslim thinkers accepted some parts of them and tried to refine some of its other parts. Aristotle’s principle of the middle term was one of the ingredients of Greek thought which underwent many changes after entering the world of Islam. Although the Aristotelian version of this principle was not flawless, some Muslim thinkers such as al-Kindi and Miskawayah added to its problems through generalizing it to the rational faculty and the virtue of justice. Another group of Muslim philosophers, such as Mulla Sadra and Ghazzali, by acknowledging the existing defects, did not agree with the above generalization but presented some enlightening suggestions in this regard. The thoughts of these two groups in fact focused on the same problem: the permissibility of generalizing this principle to the rational faculty and the virtue of justice. Nevertheless, there was a third trend in this area that can be distinctly attributed to Tusi as its founder. Without going to extremes, he introduced the qualitative view of vices and virtues along the quantitative view to ethical discussions and, in this way, enriched them more than ever before. The qualitative view which had entered the ethical literature of the World of Islam through Tusi’s introduction of the concept of “rada’at” developed a more logical form by ‘Izzuddin Iji. The present paper explores the turning points of the applications and perceptions of this principle in the world of Islam.