بررسي و نقد ديدگاه‌هاي ابن عربي، ملاصدرا، و علامه طباطبايي در معناشناسي صفات الهي

Criticism and Examination of Ibn Arabi and Molla Sadra and Allame Tabatabaei’s Approaches in Semantics of Divine Attributes

معناشناسي اسما و صفات الهي از مباحث مهم اعتقادي در حوزه فلسفه دين، فلسفه، كلام، عرفان، و دين‌پژوهي معاصر است. اين بحث در حوزه علوم اسلامي بيش‌تر با عنوان تشبيه و تنزيه مطرح مي‌شود. ابن ‌عربي تشبيه را در عين تنزيه و تنزيه را در عين تشبيه مي‌داند. از ديد وي، شباهت صفاتِ خداوند و ممكنات در اين است كه صفات خداوند تجليات او و صفات ممكنات نمودهاي صفات اويند. به اعتقاد او تشبيه در اصل وجود و تنزيه در حدودِ تجليات است، اما ملاصدرا، بر اساس نظريه صدور و سنخيتِ علّي و معلولي، كمالات مخلوق را، به كامل‌ترين نحو، در خداوند موجود مي‌داند. از اين‌رو، او با درپيش‌گرفتن رويكرد اثباتي (بر اساس سه اصل بنيادين در اين مكتب، يعني اصالت وجود، اشتراك معنوي در مفهوم وجود، و تشكيك در حقيقت وجود) قايل به اشتراك معنوي و تشكيك در باب وجود و صفات الهي شده است و بدين‌طريق، مي‌كوشد تا خود را از دو محذور تعطيل و تشبيهِ مطلق رها كند. علامه طباطبايي در برخي مواضع همان نظريه ملاصدرا را بيان مي‌كند، اما در برخي مواضع ديگر، معاني صفات را قابل انطباق بر خدا نمي‌داند، زيرا بر اين باور است كه محدوديت‌ها، از جمله عدم عينيت صفات با هم و نيز با ذات، را نمي‌توان از آن سلب كرد. با بررسي و نقد اين ديدگاه‌ها خواهيم ديد كه همه اين ديدگاه‌ها مبتني‌بر مباني وجودشناختي‌اي‌اند كه هرچند تشبيه مطلق را نفي مي‌كنند، اجازه كنارگذاشتن مطلقِ تشبيه را نمي‌دهند، البته ديدگاه دوم علامه تشبيه معناشناختي را رد مي‌كند.

Semantic of Divine attributes and names is one of the key doctrinal issues in philosophy of religion, philosophy, kalam, mysticism and contemporary scholars. This topic often brought up as assimilation and purification in the field of Islamic Sciences. Ibn Arabi knows purification and assimilation are exactly the same. In his eyes, the similarity between Divine attributes and possibilities is that Divine attributes are His manifestations and possibilities attributes are appearances of His attributes. In his idea, assimilation is in existence itself and purification is in limits of manifestations. But Molla Sadra based on emanationism and "cause and caused cognation" knows creature’s perfections completely in God. Therefore, with demonstrative approach based on three fundamental principles in this school (fundamental reality of existence, content participation in concept of existence and analogicity in reality of existence) believes in content participation and analogicity in Divine existence and attributes and with this way, he tries to get rid of absolute assimilation and divesting God of His attributes. Allame Tabatabaei in some positions expresses Molla Sadra’s theory but in other positions he knows the definitions of attributes non-compliance with God due to the fact that it is impossible to take away limitations such as lack of sameness among attributes from definitions of attributes. We will see by criticism and description of these approaches that all of them are based on ontological foundations that don’t give permission to put assimilation aside completely, however they deny absolute assimilation. But Allame’s second approach denies semantic assimilation.