مطهري و اخلاق باور

Martyr Motahhari on the Ethics of Belief

اصطلاح «اخلاق باور» براي اولين بار در مقاله معروف كليفورد، با همين عنوان، به سال 1876 به‌كار رفت. طبق بيان كليفورد، كه بعدها به قاعده يا اصل كليفورد مشهور شد، «هميشه، همه‌جا، و براي هركس خطاست كه بر اساس قراين ناكافي به چيزي معتقد شود». از زماني كه كليفورد اين بحث را مطرح كرده است، تاكنون، مورد مناقشات فراواني بوده است؛ مسيله اصلي كه در پس همه اين مناقشات مطرح بوده است اين است كه آيا اصولاً باورهاي آدمي در اختيار انسان‌اند، تا مشمول ارزش‌گذاري‌هاي اخلاقي شوند، يا اين‌كه بايد آن‌ها را، همچون بسياري از حالات رواني، غير ارادي و انفعالي و در نتيجه، معاف از ارزش‌گذاري‌هاي اخلاقي دانست. عده‌اي بر اين باورند كه باورهاي ما غير ارادي‌اند و در اختيار ما نيستند. درمقابل، عده ديگري به تاثير اراده بر باور يا اراده‌گروي اعتقادي معتقدند. اين نوع از اراده‌گروي، بسته به ميزان تاثير اراده بر باور، به دو قسم كلي قابل تقسيم است: اراده‌گروي مستقيم و اراده‌گروي غير مستقيم. اراده‌گروي اعتقادي (هر دو نوع مستقيم و غير مستقيم آن) از حيث ديگري، به اراده‌گروي توصيفي و اراده‌گروي هنجاري تقسيم مي‌شود. در اراده‌گروي هنجاري سخن از نوعي وظيفه‌گرايي معرفتي در باب باورهاست كه مستلزم اخلاق باور است. درواقع، زماني مي‌توان از اخلاق باور سخن گفت كه به چيزي به نام وظيفه‌گرايي معرفتي قايل باشيم. مطهري تعقل و تفكر را افعالي نفساني مي‌داند كه در دست اراده و انتخاب مستقيم انسان قرار دارند. از نظر وي، ميان «عقيده» و «تفكر» تمايز وجود دارد. او عقيده مبتني‌بر فرايند معقول و عقلاني را تفكر مي‌نامد و آن را موجِد معرفت مي‌داند. توجه به فرايند شكل‌گيري معرفت از منظر مطهري به‌خوبي نشان‌ مي‌دهد كه وي به مسيله توجيه باورها و قايل‌شدن به نوعي وظيفه‌گرايي معرفتي توجه خاص داشته است. بر اين‌ اساس، مطهري توصيه‌هايي را در نحوه كسب معرفت بيان مي‌دارد كه مي‌توان آن‌ها را ذيل اخلاق باور گنجاند. از جمله اين توصيه‌ها مي‌توان به اين موارد اشاره كرد: تاثيرناپذيري از قضاوت ديگران، پيروي‌نكردن از اكثريت، پرهيز از خوش‌باوري، استماع قول مخالف، تفكيك باور از صاحب باور، و اجتناب از جمود و تعصب.

The term of ethics of belief is appeared for the first time in Cliffordʹs well-known essay by the same title in 1876.According to Cliffordʹs saying that became known afterwards as Cliffordʹs Credo or Principle "It is wrong always, everywhere, and for anyone, to believe anything upon insufficient evidence". This debate from the time of its presentation by Clifford has been the subject of different controversies. The main problem behind these controversies was that whether human beliefs are principally under the will of human beings to be evaluated morally or they are, like many of mental states, involuntary and passive and so excused of any moral evaluation. Some say that our beliefs are involuntary and are not under our control. In contrast, some believe in the impact of the will on our beliefs or the doxastic voluntarism. Depending on the amount of influence of the will on our beliefs, doxastic voluntarism is divided into two general kinds: direct voluntarism and indirect voluntarism. The doxastic voluntarism (direct/indirect), on the other hand, can divide into descriptive voluntarism and normative voluntarism. In normative voluntarism, we can say about a kind of epistemic deontologism in our beliefs and it is this epistemic deontologism that entails the ethics of belief. In effect, only when we can say about the ethics of belief that we believe in the epistemic deontologism in our beliefs. Martyr Motahhari believes that the reasoning (ta‘aqqul) and the thinking (tafakkur) as mental actions are in direct control of our will. For him, there is a difference between opinion (‘aqida) and thinking (tafakkur).In his view, thinking is the opinion based on a rational process which can bring about the knowledge. Taking in consideration the process of forming knowledge from him, shows that he believes in a kind of epistemic deontologism. Thus he gives some advices about the ways of acquiring the knowledge that we can place them under the title ethics of belief such as avoidance of intellectual stagnation, distinguishing between belief and the owner of belief and like that.